Գարուն չէ։ Ոչ ալ մրգաստանի մը մէջ եմ ու կը դիտեմ հիւթեղ բարերը։ Բայց, ահա բացուեցաւ դպրոցի դուռը։ Թարմութիւն մը կայ համալիրի մէջ։ Նրբանցքները լեցուած են աշակերտներու ճռուողիւնով։ Իսկ ես, յարգելի ընթերցող, վերամուտի ամենամեայ ուրախ տրամադրութեամբ որոշեցի գրել «բարունակ» բառի դարաւոր բայց միշտ դալար պատմութիւնը, ու հասկնալ, թէ ան հայկական գրականութեան ի՚նչ բարիքներ պարգեւեր է։ Ահա «բարունակ» բառի պտղաբեր պատմութիւնը, սկսած՝ իր արմատով։
Պտղաբեր ճիւղի արմատը
Մեր բառարանագէտ եւ լեզուագէտ այրերը, ինչպէս Թիրեաքեանը եւ Աճառեանը, հայոց սաղարթախիտ լեզուի ճիւղերը հետեւելով հասեր են անոր արմատին. «բար» բառն է ան, որ կը նշանակէ «պտուղ»։ Եթէ «բարել» բայը կը նշանակէ պտուղ տալ, «բարատու»՝ պտղատու եւ «բարաթափ»՝ պտղաթափ՝ անոնք յարմար եւ հաւանական գտեր են այս ստուգաբանութիւնը, այսինքն՝ բարունակ = պտուղ ունեցող, պտուղ տուող։ Կը յիշէ՞ք, յարգելի ընթերցող, Եղիշէ Չարենցի այն սիրուած բանաստեղծութիւնը, ուր բանաստեղծը կը սիրէր Հայաստանի արեւահամ պտուղները. «Ես իմ Հայաստանի արեւահամ բարն եմ սիրում»։ Իսկ հայ ազգը, ի՚նչ փափկանկատ ազնուութիւն, իր պտղատու եւ գործունեայ զաւակներն ալ կոչեր է «բարունակ»։ 15-րդ դարէն ի վեր անձնանուն է ան, նախ միջնադարեան ընտիր յիշատակարաններու մէջ յիշուած, ապա այսօր արժանապէս ընդհանրացած։ Աւելին, «բարունակ»բառը, որ ունի դալար ճկունութիւն, այժմ կը նշանակէ «շառաւիղ», «սերունդ» եւ «յետնորդ»։
Առաջին ծիլերը
«Բարունակ» բառի առաջին ծլարձակումները տեղի ունեցան 5-րդ եւ 6-րդ դարերուն։ Հայկական հին մատենագրութեան մէջ հայ ընթերցողը կարդաց այդ բառի նորաբոյս արտայայտութիւնները։ Ահա քանի մը խօսք Սուրբ Գիրքէն եւ հայ գրիչներէն. Մի՚ ծաղկեսցեն բարունակք նորա», «Բարունակ ողկուզաբեր», «Բանաւոր բարունակ»։ Իսկ առեղծուածային է հետեւեալը. «Բարունակք քո ձգեցան ընդ ծով»։ 14րդ դարուն հնարեցինք «բարունակաձեւ» ածականը եւ գրի առինք աւելի պատկերաւոր արտայայտութիւններ։ Գանձակեցին ըսաւ «Ծառ կենաց… բարունակաձեւ»։ Իսկ Ոսկեփորիկ մատեանը մեզի տուաւ խաչելութեան պատկերը. «Բարունակաձեւ բազուկք քո բեւեռեցան ʼի խաչափայտի»։
Հին աւիշները
«Բարունակ» բառի աւիշը կը շարունակէ հայկական հնագոյն գրականութեան մէջ հոսիլ եւ մեզ զարմացնել։ Իր Մատեանի մէջ Գրիգոր Նարեկացին կատարեց խոստովանութիւն մը՝ ինքզինք կոչելով «Բարունակ ապականաբեր», այսինքն՝ «Դառնաճիւղ տունկ մըն եմ՝ անառակ վարքի գարշութիւնը ծաղկեցնող. ապականաբեր եւ մահառիթ ողկոյզներ արտադրող բարունակն եմ»։ Բարոյական եւ խրատական բանաստեղծութիւններու հեղինակ, Գրիգոր Նարեկացիի եւ Ներսէս Շնորհալիի ազդեցութեամբ ստեղծագործած Թաթոս վարդապետ Թոխաթցին, որ կրօնական գրականութեան մէջ խօսակցական լեզուն գործածած առաջին գրողներէն մէկն է, գրի առաւ հոգիի եւ մարմինի երկխօսութիւն մը ու մեզի տուաւ գեղեցիկ եւ պիտանի խրատ. «Հոգին մարմնոյն ասաց. Եղիր բարունակ, / Զբարին պտղաբերես, որ լինայ բաժակ»։ Իսկ Ներսէս Շնորհալի հայրապետի համար նախ Մայր Աստուածածինն էր բարունակ. «Նոր բուրաստան ծաղկերանգ, / Ողկուզաբեր բարունակ», ապա խաչափայտը՝ «Բարունակ բերող ուրախարար պտղոյն», Եդեսիա քաղաքը՝ «Այգի մեծ տաշտաւոր կամ բարունակ ողկուզաւոր», իսկ «Ամոլք Հաւատոյ» շարականի մէջ՝ Յակոբ Մծբնացի հայրապետը, «Հովիւ քաջընթաց / Պարծանք եկեղեցւոյ / Հողանիւթ բարունակ»։ Մծբնացին էր, որ Խաչատուր Աբովեանէն 1500 տարի առաջ փորձեր էր Արարատ լեռը մագլցիլ։ Ըստ Շնորհալիի, Յակոբ Մծբնացին Աստուծոյ հողեղէն շառաւիղն է, ան Տիրոջ մօտ մեր բարեխօսն է»։ Յարգելի ընթերցող, պատշաճ է, որ դուք նաեւ խոր յուզումով լսէք Ստեփանոս Թոխաթցի տաղասացի խօսքերը, «Ո՛վ, այս անուն, ծառ բարունակ, / Համեղ ողկոյզ քաղցրաճաշակ, / Անուշահամ ախորժ բաժակ, / Ակ մարգարիտ եւ ոսկեհատ…»։ Որդեկորոյս հօր խօսքերն են ասոնք, քանզի տաղը նուիրուած է վաղամեռիկ զաւակին։
Գինիի եւ սիրոյ բարունակները
Եղան օրեր, հայրենի այգիներու մէջ որթերը եղան պտղաբեր, յորդեցաւ գինին ու հայը երգեց սիրոյ թարմ երգեր։ Աստուածատուր տաղասացը գովասանք մը հիւսեց, թէ՚ իր «բարունակ»եարին եւ թէ՝ խաղողին. «Քո կոճերն ելէր շիտակ, / Երկայնացէր զերդ բարունակ, / Ա՚յ լից ու տուր, ա՚յ լից ու տուր / Զանուշ գինին անապական»։ Վարդան Կաֆացին այրեցաւ վարդի կարմիրէն ու գրեց. «Դու բարունակ պայծառ եւ ծիրանագոյն, / Բուրաստանաց մէջն փայլես աստղագոյն… / Մի՛ թափիր, վարդ, մի՛ թափիր, / Խիստ այրեցայ ես քո հոտոյն»։ Ժողովրդական երգերու մէջ ալ «բարունակ»էր սիրելին. «Քո մէջքն է քան զուռ բարակ, / Ու ծամերտ իջեր բարունակ»։ Ալաշկերտի յատուկ երգի մէջ գեղեցկուհին հագեր էր «ճուպա» (կանացի հագուստ) եւ նման էր ողկոյզի. «Իմ կարճ ու բոլոր ճուպա / Բարունակ թեւերտ ի վերայ, / Ծծերտ է լուսնի խաղող, / Կուզ կապեր կրծոցիտ վերայ»։ Իսկ 20-րդ դարուն Ռուբէն Սեւակը մաշեցաւ։ Սէրն էր պատճառը. «Քե՚զ երգելէն արիւնեցան, խենթեցան / Եօթը վէրքերն իմ բարունակ սրինգիս»։ Իսկ օր մը երբ մահաշունչ քամին փչեց եւ տապալեց յաւերժութեան ծառը, բարունակներ յոյս տուին Մատթէոս Զարիֆեանին. «Ծառը։ Բայց իր կողէն՝ / Արծուաթռիչ նիզակներու խրոխտանքով՝ / Բարունակներ ժայթքեր էին դէպի երկինք»։
Բարունակազարդ հեղինակներ
Հայ հեղինակը իր գիրքը անուանելու գործին մէջ եղեր է «անբարունակ»։ Հայկական մատենագրութեան պատմութեան մէջ չկայ գիրք մը, որ իր անունին մէջ ունենայ «բարունակ»բառը։ Սակայն, յարգելի ընթերցող, ես գտայ մէկ այլ պտղալի դաշտ՝ հեղինակներ, որոնց անունն է եղած բարունակ։ Ահա հազուագիւտ այդ խումբի քառեակը. «Ճանապարհորդութիւն ի Բաբելոն ընդ Հայաստան յամի տեառն 1847», Բարունակ Ֆերուհխան, Արմաշ, 1876, «Դիցաբանութիւն կամ ուսումն դիցակրօն հաւատալեաց», Բարունակ Բարսեղեան, Կ. Պոլիս, 1898, «Պատկերազարդ նոր քերական եւ ընթերցարան օսմաներէն լեզուի», Գառնիկ Բարունակեան, Կ.Պոլիս, 1909։
Բարունակ մեղեդին
Այժմ, յարգելի ընթերցող, երբ հրաժեշտ կու տայ օրը, կը փափաքիմ ազնիւ եւ գեղեցիկ մեղեդիով մը աւարտել յօդուածս։ Գրիգոր Սիւնիի մշակած եւ ձայնագրած այս երգը թող բոլորիս ներշնչէ յոյս եւ մեր օրերը, ձեր օրերը ըլլան՝ բարունակ.
Դու բարակ ես, բարունակ ես,
Արեգական նմանակ ես,
Մէջ իմ սրտին անանակ ես։
Հոգիս էրուաւ, բոց կորակ ես։
Արի եար ճան, բարով արի,
Զնգզնգալէն սարովն արի։
