Խոշոր պարապութիւն մը, որ ունեցաւ իմաստալից պարունակութիւն
Որքա՞ն ջանք պէտք էր թափեր միավանկ մը, որպէսզի երեւելի դառնար, երբ մրցակիցներն էին՝ դատարկ, սին, պարապ, նանիր, թափուր եւ ունայն։ Այս մարտահրաւէրի առջեւ գտնուեցաւ «փոր» բառը։ Համեստ էր եւ ինքնամփոփ, կը սիրէր իր օրերը հեզասահ անցնել։ Եւ ի՞նչ ընէր «փոր»ը, երբ վերոյիշեալ հոմանիշները ժամանակի ընթացքին ուռճացեր, դարձեր էին դատարկախօս, սնաբան, ունայնամիտ եւ նանրափառ։
Ցոյց տալու համար, թէ «փոր» բառին պատմութիւնը սնամէջ չէ, այլ ունի հիւթեղ պարունակութիւն, ձեզի կ՚առաջարկեմ միանալ մեր աշակերտական խումբին ու հիացիկ քալել հարաւային Հայաստանի Գորիս քաղաքի Մաշտոց գեղատեսիլ պողոտայի մայթերուն վրայ, որոնք Յունիսի ջերմ արեւի տակ զարդարուած կ՚ըլլան պտղատու հասուն ծառերով։
- Պարոն, այս թութերէն կրնա՞նք ուտել։
Աւօն, որ քիչ առաջ պանդոկէն ելած էր կուշտ փորով, որոշած է հայրենի միրգերու բոլոր տեսակները ճաշակել, զուտ գրական պատճառներով, թէ մեր բանաստեղծներու նկարագրութիւնները կը համապատասխանե՞ն իրականութեան, թէ՝ չէ։ Տղան կու գայ չարենցեան հետեւեալ եզրակացութեան.
- Պարոն, «արեւահամ» են ասոնք։
- Լաւ կ՚ըլլայ, եթէ չափաւոր ուտես։
«Փոր» բառի ծագումը անյայտ է։ Բազմաթիւ կարծիքներ առաջարկուած են, թէ ի՛նչ է անոր արմատը։ Չունենալով եզրափակիչ մեկնաբանութիւն մը, ստուգաբաններ փորձած են զայն համեմատել հարեւան լեզուներու համապատասխան բառերու հետ։ Կայ յունական տեսութիւնը, պարսկականը, սումերականը, եւ այլն։ Բայց Աւոյին, եւ այս բառը օգտագործողներու համար ի՛նչ կարեւորութիւն ունի ծագումը, այնքան ատեն որ լեցուն է ան։
«Փոր» բառի հիմնական եւ առաջին իմաստն է «ծակ, պարապութիւն, փոս, խոռոչ, գոգ»։ Այդ իմաստով ալ զարգացեր են «փոր անօթոց», «փոր նաւի» եւ «փոր սեխի» բառակապակցութիւնները։ Իմաստի զարգացումով, ապա սկսեր է նշանակել ստամոքս եւ աղիք, նաեւ քաղիրթ, փորոտիք, մարմնի այն մասը, որու մէջ տեղաւորուած են ստամոքսը, լեարդը, աղիքները, փայծակը եւ այլ գործարանները։ Գաւառներու մէջ «փոր» կը նշանակէր կնոջ արգանդը։ Երեք փոխաբերութիւններով ան դարձաւ աւելի իմաստալից։ Առաջինը՝ «ծին, ծնունդ», որ յայտնի է Գորիսի զաւակ, վիպագիր Սերօ Խանզադեանի հետեւեալ տողին մէջ. «Միւս փորդ տղայ լինի, կնիկ», երկրորդը՝ «ապրուստի միջոց», իսկ վերջինը՝ «անօթներու ուռուցիկ միջին մասը»։ Անոր համար է, որ կ՚ըսենք «կուժի փոր», «կողովի փոր»։
Անցած ենք Բախշեան փողոցը։ Դաւիթ Բեկի խաչմերուկէն մինչեւ Գարեգին Նժդեհ երկարող հատուածը ամենէն ախորժաբերն է։
- Պարոն ասոնք ի՞նչ են։
- Փորիդ խաթրին համար՝ դեղին բալ։
Ու Աւօն, օգտուելով ցած եկած քանի մը ճիւղերու հիւրասիրութենէն, կը վայելէ այդ ջրալի պտուղները։
- Աւօ, փորդ պէտք է որ ճաշին պահես։ Փորի գերի ըլլալ լաւ չէ։
Դարերու ընթացքին մեր «փոր»ը յագեցաւ բարդ բառերով, մօտաւորապէս 140 հատ, ինչպէս՝ փորել, փորաբաց, փորադիր, փորաթեփուկ, փորալող, փորախօս, փորածոյ, փորապաշտ, փորահատութիւն, ինչպէս նաեւ՝ քանի մը առողջապահական բառեր (որոնք, կը վախնանք Աւոյի պարագային գործածելի պիտի ըլլան). փորացաւ, փորափքութիւն, փորլուծութիւն եւ փորուփոշման։ Վերջինը գաւառական ընտիր բառ մըն է, որ կը նշանակէ «սաստիկ զղջացած»։ «Փոր» բառը ունէր նաեւ արուեստագէտի հակում, որմէ յառաջացան՝ փորագիր, փորագրազարդ, փորագրիչ, փորագրութիւն եւ փորագրանկար բառերը։ Ճարտար էր նաեւ բառը ու մեզի տուաւ գետնափոր, հիմնափոր, որմնափոր եւ երկրափոր բառերը։ Ունեցանք նաեւ Գեղարդի խորափոր տաճարները, Վայոց Ձորի Մարտիրոս գիւղի վիմափոր Ս. Աստուածածին եկեղեցին, Խարբերդի Խորխոր գիւղի Ս. Գէորգ ժայռափոր եկեղեցին, Լոռիի Գեղասար գիւղի քարափոր տուներն ու դամբարանները։
Կը կտրենք Անդրանիկի, ապա Գուսան Աշոտի խաչմերուկները՝ սալօրէնիներու եւ դարաւոր թթենիներու հատուածը։
- Պարոն...
- Ոչ, հիմա պանդոկ չենք կրնար վերադառնալ։
- Փորս...
Օգնութեան կը հասնի սրճարան մը։
«Փոր» բառը Գուգարք նահանգի մէջ ունեցաւ իր ամենէն լայն տարածութիւնը։ Իր բուն իմաստէն՝ գոգ, պարապութիւն եւ խոռոչ՝ զարգացաւ «հովիտ»ը։ Ուստի, հիւսիսային Հայաստանի բազմաթիւ գաւառներ անուանուած են «փոր», ինչպէս՝ Քվիշափորը, Բողնոփորը, Մանգեաց փորը, Կողբափորը իր Կողբաքար բերդաքաղաքով եւ Ծոբոփորը իր Ախթալայի հիասքանչ վանքով։ Առանձնացնել պէտք է Ձորափորը կամ Ձորոփորը, ուր ծնած էր 8-րդ դարու աստուածաբան, «Էջմիածին ի հօրէ» եւ «Ուրախ լեր, սուրբ եկեղեցի» շարականներու հեղինակ Սահակ Կաթողիկոս Ձորոփորեցին։ Աւոյին ժամանակաւոր բացակայութիւնը առիթ կու տայ, որ մտաբերենք նաեւ մէկ այլ պերճութիւն... արտայայտութիւններ։ «Փոր»ը, ըստ հայերէնի դարձուածքներու բառարաններու, յղփացած է արտայայտութիւններով։ Անոնք եօթանասունի չափ են, ինչպէս՝ «փորը դատարկել» ծննդաբերել, «փոր է, հոր չէ» մարդը անսահման չի կրնար ուտել, «փոր պահել» ախորժակ պահել աւելի լաւ ուտելիքի համար, «փորը դատարկ» աղքատ, սնանկ, «փորը եփիլ» անհամբերութենէ զայրանալ, «փորը լիքը սատանայ» շատ խորամանկ մարդ, «փորը իւղոտիլ» հարստանալ, «փորը չվերցնել» նախանձիլ, «փորը օձ մտնել» նենգութեամբ եւ չարութեամբ լեցուիլ, «փորի գերի» որկրամոլ, «փորի մէջ օձեր ունենալ» չար մտադրութիւններ ունենալ։ Ինչպէս տեսակաւոր են «փոր»ին պարունակութիւնները, նոյնպէս ալ բազմազան եղած են անոր գաւառական հնչիւնները. Ըստ Հ. Աճառեանի, Ագուլիսի, Տիգրանակերտի եւ Թիֆլիսի մէջ՝ փուր, Համշէնի եւ Սեբաստիոյ մէջ՝ փէօր, Զէյթունի մէջ՝ փիւյ կամ փիւր, Հաճընի մէջ՝ փոյ։
Աւօն կը վերամիանայ մեզի։ Անցած ենք Ակսել Բակունցի տունը, Անդրանիկի կիսանդրին։ Գրիգոր Տաթեւացիի խաչմերուկին վրայ կը գտնենք Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ եկեղեցին, որուն հիւսիսային պատի վրայ փորագրուած կը տեսնենք տաճարի շինարարութեան պարագաները։ Մեր աչքերը կը զարմացնէ նաեւ, հանդիպակաց լերան լանջին նստած Հին Գորիսը, ուր յայտնի է ժայռափոր բնակարաններով։
Բոլորին փորիկները եւ աչքերը կշտացան։ Տաճարին մէջ ենք հիմա, ուր շարականի հոգեգրաւ ձայներ անթարթ կը պահեն մեզ ու մտածել կու տան «ձայն» բառի մասին։ (Շար.)
