Բառ մը, զոր բոլորս անտեսեցինք (ներառեալ՝ Կոմիտաս վարդապետը)
Պէտք է որ խոստովանինք։ Փոշիի չափ արժէք չտուինք «փոշի» բառին։ Տանտիկններէն մինչեւ լեզուաբաններ՝ փորձեցինք զերծ մնալ անկէ։ Սակայն, եղան բացառութիւններ եւ «փոշի»ն փայլեցաւ, ինքզինք կարեւորուած զգաց, տեղ գտաւ ընտիր գրականութեան, նոյնիսկ ջերմեռանդ աղօթքներու մէջ։ Այսօր մեր խոշորացոյցը կը մօտեցնենք «փոշի»ին ու կը տեսնենք, թէ անարդարօրէն արժեզրկուած է ան, հակառակ անոր, որ ունեցեր է գնահատելի յատկութիւններ։
Ծագումը անյայտ է։ Ստուգաբաններ փորձած են զայն մեկնաբանել «փշուր» եւ «փշրել» բառերու հետ, որոնք իրենց կարգին, ըստ Հ. Աճառեանի՝ կովկասեան կամ խալդեան փոխառութիւններ են։ Սակայն, այս փոքր բառը, որ չունէր բառարանի մէջ «փ»ով սկսող իր հարեւաններուն՝ «փաթիլ», «փրկիչ», «փունջ», «փետուր» կամ «փրփուր» բառերուն փայլն ու փառքը, փորձեց փաստել, թէ ի՛նքն ալ կրնայ դասուիլ անոնց կարգին։ Ե. դարուն յաջողեցաւ գրաւոր հայերէն մտնել։ Աստուածաշունչի մէջ 36 անգամ գործածութիւն գտաւ, ինչպէս հետեւեալ խօսքը, որ ուղղուած է Երուսաղէմին. «Թօթափեա՛ զփոշիդ, յոտն կաց եւ նիստ, Երուսաղէմ»։ Նոյն դարաշրջանին գոյութիւն ունէին «փոշոտ», «փոշոտիլ», «փոշեջուր», «փոշետեսակ» եւ «փոշիաձեւ» բառերը, ինչպէս նաեւ՝ «մանրամաղ փոշի» արտայայտութիւնը։ Այնուհետեւ, «փոշի»ն ոստում մը կատարեց ու իր շուրջ հաւաքեց նորանոր մասնիկներ եւ արմատներ ու շինեց պատկերալից բառեր, ինչպէս՝ փոշահող, փոշեզգած, փոշեգոյն, փոշեզերծել, փոշեզրկել, փոշեթաղ, փոշեծածկ, փոշեկոտոր, փոշեմրրիկ։ Բառը նաեւ յաջողեցաւ յարմարիլ մերօրեայ պահանջներուն ու դարձաւ ժամանակակից գործիք. այսօր ամէն մաքրասէր տիկին ունի «փոշեկուլ» մեքենայ մը։ Ունեցանք նաեւ «փոշի»ով վերջացող բառեր. ածխափոշի, արծաթափոշի, դեղափոշի, դիմափոշի, երկաթափոշի, ծաղկափոշի, կաթնափոշի, ձիւնափոշի, մանրափոշի, մեղուափոշի, նրբափոշի, շաքարափոշի, ոսկրափոշի, սերմնափոշի, վարդափոշի, տերեւափոշի։ «Փոշի»ին համար կարեւոր էր նաեւ մեծ երեւիլ, ուստի վերածուեցաւ երկարաշունչ բառի մը՝ «փոշետեսակութիւն»։ Երկրէն բարձրացած աննշան «փոշի»ն, օր մըն ալ հասաւ տիեզերք ու դարձաւ գիտական բառ. «տիեզերափոշի»։ Ան մեզի տուաւ նաեւ արտայայտութիւններ եւ առածներ. փոշի շաքարի, փոշի իւղեփեցաց, փոշի հերաց, ամպ փոշւոյ, փոշի հրացան, ի փոշի դարձուցանել, լնուլ փոշւով, ի փոշի դառնալ, ընդ փոշի թաւալիլ, թօթափել զփոշի։
19-րդ դարէն սկսեալ բառը սկսաւ գրաւել բանաստեղծներու ուշադրութիւնը ու հայկական գրականութեան պարգեւեց քնարական բանատողեր. «Մայրենի լեզու, բարբառ սիրական, արի, բարձրացիր հնութեան փոշուց», Ս. Նազարեան, «Ո՜վ մեծասքանչ դու լեզու... Թոթուէ փոշիդ, խոր մութէն», Ն. Մեզպուրեան, «Ո՜հ փոշոտ է ճանապարհդ», Մ. Նալբանդեան, «Քնքոյշ լուսնի շուշան-փոշին», Աւ. Իսահակեան, «Դուն անվախճա՜ն փոշիացեալ», Սիամանթօ, «Արեգակին ոսկի ճաճանչ լոյս փոշի մը կը ցանէ», Հերանոյշ Արշակեան, «Յոյսի վերջին բեկորն էլ փոշիացաւ Վասակի սրտում», Նաիրի Զարեան, «Գիշերային քամին երբեմն-երբեմն շատրուանից ջրափոշի էր պոկում», Արտաշէս Քալանթարեան, «Եւ երկրում, ինչպէս բարձրանայ փոշի... Իմ ուրուականը պիտի սաւառնի», Եղիշէ Չարենց։ Չարենցի համար փոշին նաեւ կը նշանակէր «հնութեան մնացորդ». «Սին տենչերի փոշին մեր խոհերից քերենք»։ Իսկ օր մը Միսաք Մեծարենցը ի՛նքը ուզեց փոշի դառնալ. «Կաթնածաղիկ ու կապտերակ գիշերին մէջ, մեղեսիկի փոշի մշուշն ըլլամ սփիւռ»։ Մեծարենցը նաեւ բանաստեղծութիւն մը նուիրեց Ռուբէն Զարդարեանին ու զայն անուանեց՝ «Փոշին»։ «Փոշի» բառէն, ըստ երեւոյթին Դանիէլ Վարուժանն է, որ մեծ ներշնչում գտած է. «Գլուխն իրենց, զոր կ՚հակեն առջեւը սուրբ խորանին, պսակուած է միշտ ոսկի փոշիներովը յարդին», «կը ջրվէժին ժանտ թոյներու փոշիներ», «Փրփրուն փոշի մ՛համօրէն կու գայ մեզ», «Թաղուեցաւ իր արշաւին ամպրոպին մէջ փոշեծով»։ Վարուժանը փոշի բառին տուաւ նաեւ «փլատակ, աւերակ» իմաստը. «Խօսք մ՛որ ստեղծէ, ներդաշնակէ, պոռթկալով փոշիներէն Անիի»։ Սակայն, «Կարմիր հողը» բանաստեղծութեան մէջն է, որ Վարուժանը բառը բարձրացուց պատուոյ պատուանդան։ Նախ տուաւ գրական երկու պատկեր. «Յաղթութեան տաք փոշի» եւ «Փոշիներ... հրաբորբ»։ Ապա հայ ընթերցողին նկատել տուաւ, թէ հայրենի հողին մէջ «Հիւլէ մը կայ Հայկէն, փոշի մ՛Արամէն»։ Այս բառով ստեղծուեցան վերացական պատկերներ, ինչպէս Անդրանիկ Յարութիւնեանի հետեւեալ քառեակը.
«Կ՚ուզէի մայրս գար ճերմակ շորերով,
Իր անդենական ճամբաբաժանից,
Եւ օրհնութիւնն իր աստղափոշու պէս
Հանդարտիկ մաղէր մեր հարսնածէսին»։
Յարգելի ընթերցող, միջնադարը այն ժամանակաշրջանն էր, երբ մատենագիր գրիչներ եւ սուրբեր, ծառայասէր խոնարհութեամբ յօժարեցան նուազիլ որպէս «փոշի». «Ամբարտաւանեցայ փոշիս շնչաւոր», Գրիգոր Նարեկացի, «Ամենեցուն ոտից հող եմ եւ փոշի», Գրիգոր Տաթեւացի, «Ձեր ոտիցդ հող եւ փոշի», Զաքարիա Երզնկացի, «Որդն եմ եւ փոշի եւ հող անպիտան», Նահապետ Քուչակ։ Իսկ Վահան Թէքէեանի «Փոշի ազգ» հնչեակին մէջ ամբողջ ազգ մը՝ հայութիւնը դարձաւ փոշի. «Այդքան պզտիկ պզտիկցած... Դիզուէ, փոշին լոկ այդպէս պիտի նորէն քար ըլլայ...»։
Եղան լաւ օրեր եւ «փոշի»ն դարձաւ խաղիկ-երգ. «Աւլեմ-թափեմ փոշին, ելնեմ կայնեմ շոշին»։ Ան նաեւ դարձաւ ճաշ՝ «փոշեջուր», որուն համար «Բառգիրք արուեստից եւ գիտութեանց եւ գեղեցիկ դպրութեանց» աշխատասիրութիւնը կու տայ հետեւեալ բացատրութիւնը. «ալիւր գարւոյ ի ջուր խառնեալ»։ Զէյթունի այս համեստ ուտելիքը հայուհիներ կը պատրաստէին Դեկտեմբեր 31-ի գիշերը։
Իսկ Կոմիտաս վարդապետը... Ան բացարձակապէս չէր սիրեր փոշին։ Փա՞ստը։ Հրաչեայ Աճառեանի «Յուշեր Կոմիտասի մասին» յօդուածը.. «Կոմիտաս բծախնդիր էր մաքրութեան։ Անոր թխորակ դէմքը, սեփ-սեւ մազերը մաքրութեան մէջ միշտ կը փայլէին։ Մեծ խնամք կը տանէր իր հագուստներուն մաքրութեանը։ Երկար ժամեր ճամբորդելէ վերջ, երբ կը վերադառնայինք փոշեթաթախ վիճակով, ան մինչեւ բոլորովին չմաքրուէր՝ չէր կրնար ճաշել, նոյնիսկ ամենաքաղցած վիճակին մէջ»։
Յարգելի ընթերցող, այսօր «փոշի» բառը պեղեցինք պատմութեան փոշիներէն։ Այժմ անոր հրաժեշտ կու տանք ընտիր բառով մը, որ փայլ տուաւ Գ. Էմինի «Գազել Երեւանին» բանաստեղծութեան՝ «ոսկեփոշի».
Ես սիրո՜ւմ եմ քեզ, Երեւա՛ն,
Եւ չգիտե՜մ ինչի համար.
Ոսկեփոշի՜ն քո մայթերի-
Եւ չգիտեմ ինչի՛ համար։
