Կը յիշէ՞ք այն օրերը, երբ հայուն սազը ձայնեղ եւ պայծառ էր։ Ապա… լռեց ան։ Ի՞նչ եղաւ։ Չար քամի՞ մը փչեց… Մեր հին սազը ե՞րբ դարձաւ «ողբանուագ» եւ «լացակումած»։ Մինչդեռ, կը յիշէ՞ք, միջնադարուն հայու սազը կենսուրախ էր, վառվռուն եւ ցնծուն։ Այսօր, յարգելի ընթերցող, երբ բարեխիղճ երաժիշտներ կը փորձեն հայկական սազի սիմերը կրկին լարել՝ ես ալ որոշեցի մեր հնամեայ այգիներու մէջ ճեմել ու ականջ տալ սիրավառ աշուղներու նուագած սազերուն։ Նպատակս է ցոյց տալ, թէ 10 կամ 13 լադ եւ 6-8 լար ունեցող հայկական սազը մեր սիրտերուն ազնիւ եւ քաղցրալուր թրթռացումն է եղած։
«Սազս սրտին լարն է»
Ի՞նչ է սազը, ես ինծի հարց տուի։ Ո՚չ, յարգելի ընթերցող, բառարաններ չբացի։ Այլ, աշուղին հարցուցի։ Չէ՞, որ սիրավառ, իմաստուն, արդար մարդու ձայնն է սազը, ուստի գացի, գտայ «Թիֆիլին», Ջաւախքի սիրուած աշուղ, գուսան Հաւասիի ուսուցիչ, 200-է աւելի սիրային երգեր յօրինած Եղօ Մանոյեանը։ 19 Մայիս 1903 թուականն է։ Թաղումի գացեր է ան։ «Աշուղական արուեստի վարպետս Սիային (Ղազար Կարապետեան) իր տաֆդարով եւ սազով հողին յանձնեցինք», ըսաւ վաթսուննոց Թիֆիլին։ Ի՞նչ է սազի գաղտնիքը, հարցուցի անոր։ Սազը գաղտնիք չունի, պատասխանեց։ Ապա արտասանեց իր սիրային երգէ մը հատուածներ. «Գաղտնիք չունեմ, Սազիս լարը սրտիս լարն է… Սազից անգին բան չունեմ, եա՚ր… / Սազիս ձայնը մտքիս ձայնն է… / Սազիս լեզուն իմ լեզուն է… Սազով եմ սիրահար։ / Գաղտնիք չունեմ ես իմ սազից»։ Իմացայ, թէ օր մը ի՚նքն ալ կը ցանկանար իր սազի հետ հող դառնալ. «Նրա հետ միշտ թափառել եմ՝ / Երկրից երկիր ու սարէ-սար։ / Քո Թիֆիլին առանց սազի, / Առանց եարի չի դիմանայ, / Սազով երգեմ սրտիս սէրը, / Թող արար աշխարհ իմանայ»։
Սազը յարմարեցաւ մեր լեզուին
Պարսկական բառ է սազ, ساز։ Ան կը նշանակէ պատրաստութիւն, միջոց, գործարան, յարմարութիւն, դասաւորութիւն, իմաստի զարգացումով՝ երաժշտական գործիք։ Քաղցր է սազի ձայնը։ Զարմանալի չէ, որ ան տարածուեր է մերձաւոր արեւելքի մէջ։ Բառը առանց փոփոխութեան կը գործածուի հայերէնի, քրտերէնի, ուրդու եւ պունճաբ լեզուներու, հնդկերէնի, ինչպէս նաեւ թրքերէնի մէջ (ուր նաեւ bağlama)։ Մեր մայրենիի արեւելեան ճիւղը ունի նաեւ «սազել» բայը, որ կը նշանակէ «կազմել, յօրինել, կարգաւորել, յարմարցնել»։
Սասունի սազը
Արդեօք, ո՞ր վարպետը մեծ շինեց հայկական առաջին սազը։ Չենք գիտեր։ Բայց հին է սազը մեր։ Միջնադարեան հայկական երգի բուրաստանի մէջ պտոյտ մը կատարեցի։ Գացի Սասուն։ Ես հոն լսեցի դիւցազնական խօսքեր. «Դաւիթ էլաւ հօր ձին հեծաւ, / Իր հօր ջոջ սազ էտու զարկել… Մհերի ջոջ սազ էտու զարնել, / Մհերի թմբո՚ւկ էտու ծեծել…» Ապա, Մհերի մայրը խօսեցաւ. «Էս Մհերի սազի՚ ձեն կ’առնի իմ ականջ»։ Մէկ այլ դրուագի մէջ՝ «…Հասան տղաներ, ձեռ քցեցին, / Էդ գուսաններու սազեր բռնեցին… Ձեռ քսուաւ էն մէկ սազի թելին, / Էդ սազի միջէն ձէն էլաւ»։ Սասնոյ դիւցազնավէպի մէջ, յարգելի ընթերցող, ոսկի սիմ ունէր մեր սազը. «Գնացէ՚ք, ձեր սազեր տուեք շինել, / Ոսկի թել տուէք քաշել վերան»։ Վարպետները սազի թելը որ քաշեցին, խնդաց հայուն սազը, ապա ես մտայ աշուղի կանանչ պաղչան, ուր տղան սազը ձեռքին երգ կը հիւսէր…։
Ուրախացան մեծ սազով
Կը դիտեմ 1211 թուականին Անի քաղաքի Հոռոմոս վանքի մէջ յօրինուած այդ գեղեցկագոյն մանրանկարը։ Նռենիի մը տակ նստած է գեղեցիկ կին մը, գուսան մը գեղաձայն, ձեռքին ունի սազ։ Ծառի վրայ թառած է սիրամարգ մը։ Բարձը ալ է, գորգը կանանչ, դէմքը ալ է, ծառը կանանչ։ Ուրախութեան եւ սիրոյ նուագարնն է սազը անկասկած։ Ճեմեցի հայկական աշուղական մրգաստանի մէջ եւ ականջ տուի սոխակին եւ սազին։ Գարուն է։ Եասամանի ծառի տակ նստած է աշուղը։ Եարը փարչիկ մը գինի առեր եկեր է քովը։ Աղջկան գոյնն է նման գինիի։ Կը խմեն։ Կը հարբենան։ Եարի ծոցը դրախտ, դէմքը լուսին, յօնքը կամար, պռկունքը շաքար։ Սիրավառ աշուղը կ’ածէ իր սազը։ «Թասերն չինի, / Կարմրիկ զինի, / Ձեզ անոյշ չինի… Տաղերն կանչէք, / Սազերն ածէք. / Ծափ տուէք, պարէք», Մկրտիչ Նաղաշ, «Մէ եար ունիմ գովելու, ինչ որ ասիմ, սազ գուքայ, / Քաղցր իխտիլաթ գիտէ, հիտն սազ ու բազ գուքայ», Թիֆլիզ-Նարգիզ, «Եա՚ր, քեզի տեսայ երազով, / Երգում էի էշխիդ (սէր) երգը / Քաղցր ձայնով, ոսկէ սազով», Գուսան Շահէն։ Գինի՞ն էր արդեօք պատճառը… Ուրախ են բոլորը։ 1311 թուականին գարուն էր Եկեղեաց գաւառի մէջ։ Կոնստանդին Երզնկացին, սիրոյ մեծ քնարերգակ, վարդի եւ սոխակի ազնիւ երգիչ, ուրախացաւ բոլորի հետ. «Ուրախացել են մեծ սազով՝ երբ որ տեսան զվարդն բազմել»։
Աշոտի ոսկէ սազը
Աշուղը աշուղին սազ կու տայ, վարպետը՝ վարպետին, սա աշուղական օրէնք է։ Սայաթ Նովան, կը յիշէ՞ք, Մշոյ Սուրբ Կարապետ վանքը այցելեց իր աշուղական ուխտը կատարելու համար։ Ան Սուրբ Կարապետի օրհնութեանբ կատարեց իր արուեստը։ Իսկ օր մը, 1950-ական թուականներն էին, Սայաթ Նովան ի՚նքը յայտնուեցաւ աշուղ Գրաշիի երազի մէջ։ Թիֆլիսցի մեծ աշուղ Արութինը այդ օր Գրաշիին յանձնեց աշուղական սազը եւ զայն ածելու իրաւասութիւնը. «Երազիս մէջ Սայաթ-Նովան եկաւ ոսկէ սազ նուիրեց, / Անմահական գինով լիքը՝ եկաւ ոսկէ թաս նուիրեց»։ Ահա, թէ ինչու քաղցր է հայկական սազը։ Յարգելի ընթերցող, յիշեցնեմ, թէ 1910 թուականին Պաքու քաղաքի մէջ ծնած աշուղ է Գրաշին։ Բուն անունը՝ Աշոտ Գրիգորեան։ Գրաշին Սայաթ Նովայի «յանձնած» սազը առաւ եւ ըսաւ. «Գուսան եմ, ես զարկում եմ սրտիս սազի լարերին», ապա յօրինեց գինեւէտ եւ կենսուրախ տաղեր։ Անոնցմէ մէկը յարմար եկաւ Արամ Խաչատուրեանի ականջին եւ ծնունդ առաւ հայկական սեղաններու ամենասիրուած երգերէն մէկը. «Գովենք ընկեր, ուրախ սազով, / Հայաստանի կարմիր գինին, / Խմենք ընկեր, ոսկէ թասով, / Հայաստանի կարմիր գինին»։ Այդ սեղանէն քիչ անդին տխուր լարեր կ’ողբային։ Զարմացայ։ Ո՞վ էր լացողը, մտածեցի, եւ անոր մօտիկը գացի։
Ողբանուագ եւ լացակումած
Երկու բանաստեղծ, ի՜նչ դիւրիմացութիւն, հայկական սազը շփօթեցին տխրաձայն սրինգի կամ քնարի հետ։ Սրինգը սգաւոր բանաստեղծի ձայնն է, նոյնպէս քնարը։ Բայց, ինչո՞ւ սազը պիտի դառնար լալկան նուագարան… Ահա Ալեքսանդր Ծատուրեանը, որ Սայաթ Նովայի ծիծղուն Թիֆլիսի մէջ որոշած է սազով արտացոլել «կեանքի խորթ զաւակներու» վիշտն ու տառապանքը, ինչպէս նաեւ ազգի վիշտն ու տառապանքը. «Սազ եմ առել, / Աշուղ դառել, / Սիրտ եմ դրել իմ սազում. / Սրտի՜ վէրք եմ, / Սրտի երգ եմ / Սազիս ձենով ձեզ ասում»։ Իսկ Եղիշէ Չարենցը, միթէ ան չէ՞ր լսած սազի հետ մեր նախնիներու հազարամեայ ուրախ զրոյցը, ձմրան գորշ օր մը ըլլալու էր անկասկած, «երկինքը մուգ», ուր կար նաեւ «վիշապաձայն բուք», «մթում կորած խրճիթները» սեւ եւ անհիւրընկալ պատեր ունէին՝ ղարսեցի Եղիշէն, ողբաձայն տողիկ մը գրի արաւ. «Մեր հին սազի ողբանուագ, լացակումած լարն եմ սիրում»։ Երանի անոնք մեր օրերու Զահրատը ըլլային, Պոլսոյ վերջին աշուղը, որ ըսաւ. «Հով ըլլամ / Հովուն պէս գինով ըլլամ / Սիրտս զարնէ խենթի պէս / Երբ սիրածիս քով ըլլամ, / Գինի տամ / Մարդ չտեսնէ գաղտնի տամ / Վարդ այտերը կարմրնան / Համբուրեմ երանի տամ… / Գլուխս դնեմ ուսին / Ու երջանիկ քուն մտնեմ»։ Ապա, գար երազելու ժամը, «Երազիս / Աստղ մը գայ նստի սազիս / Ես այդ սազով տաղ ըսեմ / Աստղերը թող լսեն զիս»։ Ես փափաքեցայ ուրախ երգեր լսել։ Բացի հին եւ նոր տաղերու ստուար երգարան մը…։
Սազիս վրայ թռչուն թառեցաւ
Ի՜նչ գարուն կար այդ երգարանի էջերու մէջ, ի՜նչ ցնծութիւն եւ կեանք. «Աման, Մարօ, Մարօ, / Սազանդարի եարօ, / Ես արեւ եմ, դու լուսին, / Սազանդարի յարօ», ժողովրդական երգ, «Սրտիս սազով քեզ եմ գովում», Աշոտ Գրաշի, «Սիրուն աղջիկ, նազ ունիս, / Շահզադայի սազ ունիս», Կոմիտաս, «Հայաստանից եկայ իմ ոսկէ սազով», Գուսան Շահէն, «Մեջլիս նստեր սազով, դամով, / Լեզուն քաղցր, խօսքն համով», Նաղաշ Յովնաթան, «Ձեռքիս խօսող սազ ունենամ, / Սազիս քնքոյշ լարերի պէս, / Ոսկէ անոյշ եար ունենամ, / Գիշեր-ցերեկ եարիս տեղակ, / Շրթունքներիս տաղ ունենամ», Աշուղ Իգիթ, «Սազիս լարին թառել է մի ալուան ղուշ», Անուղ Աստղանոյշ, «Ախճի, ախճի Հերիքնազ, / Վեր կալ ծերքտ' ածէ սազ», Արցախի ժողովրդական երգ։
Սազը բառ չէ։ Սիրած մարդու զրուցակիցն է ան։ Փորձուած մարդու սրտակիցն է ան։ Երեք տարեկանին կուրացած Արմենակի աչքն է ան։ Քնարակա՞ն են խօսքերս։ Ո՚չ։ Իրական են անոնք։ Ութը քրոջ տէր Արմենակ Մարկոսեանը երբ ծաղիկ հիւանդութեան պատճառով զրկուեցաւ տեսնելու կարողութենէ, առաւ սազը եւ 79 տարի ընկեր դարձաւ անոր հետ։ Մօտ 5600 աշուղական բանաստեղծութեան եւ մօտ 2000 երգի հեղինակ Արմենակ Մարկոսեանը, 1914 թուականին գուսան Թիֆիլիէն (կը յիշէ՞ք, իր վարպետի դին սազի հետ յուղարկաւորած աշուղը), Արմենակին տուաւ «Հաւասի» կոչումը, որովհետեւ 19 տարեկան Արմենակը «հաւասով» (ջերմեռանդօրէն) կը կատարէր իր արուեստը։ Իսկ իր ծերութեան օրերուն, փոխանակ սազը պատէն կախելու՝ Հաւասին նստեցաւ իր բազմոցի վրայ եւ ջերմ զրոյց ունեցաւ իր հաւատարիմ սազի հետ։ Ես ձեզ, յարգելի ընթերցող, այդ երգի հետ առանձին ձգելէ առաջ, կը մաղթեմ, որ ձեր սազը միշտ հնչէ, հնչէ երգեր կենսուրախ եւ գինեւէտ։ Իսկ յաջորդ յօդուածի մէջ մենք հիւրընկալենք Սայաթ Նովան, հայկական սազի մեծագոյն վարպետը.
Արի՚ դարձեալ իմ սիրուն սա՜զ,
երգենք սեր ու եար,
Թո՚ղ չխնդայ մեր թշնամու սիրտը
նենգ ու չար։
Դու իմ հոգու յոյզն ես հնչել
տարիներ երկար.
Երգել ես սէրս ու մուրազս,
իղձս, երա՜զս,
Քեզ հետ սպիտակեց մազս,
խօսի՚ր իմ սազս…
