Կը հասկնանք, թէ Երեւանի Հանրապետութեան հրապարակի վրայ քարտէզ բռնած զբօսաշրջիկները թանգարան մը կը փնտռեն, երբ իրենց բազմալեզու հարցումներուն մէջ կը լսենք museum, muzeo, museu, muzej, muziejus, muzijom, muzeyo բառերը։ Մեր օգնութիւնը սահմանափակ կը մնայ, նկատի առնելով, որ մենք ալ մայրաքաղաքը այցելող զբօսաշրջիկներ ենք՝ սփիւռքահայ աշակերտներու խումբ մը ու մենք ալ մեր ծրագիրը ունինք. այցելել Թումանեանի թանգարանը, նաեւ նուիրել երկու գիրք։ Ուղեգիծը պարզ է. Աբովեանէն վեր՝ Թումանեանէն՝ ձախ։
Թանգարանով առաւել հետաքրքրուած է մեր աշակերտուհիներէն Պերճուհին, որուն Երեւան ծնած-մեծցած ծնողները մեծ բանաստեղծի հէքիաթներով սնուցած են զայն։ Թումանեան պողոտայի ծայրամասին, մեր առջեւ կը յայտնուի թանգարանը. երեւելի շինութիւն, որ կը բարձրանայ 54 աստիճաններու վրայ։ Երբ կ՚ելլենք այդ աստիճանները կը զրուցենք Ամենայն Հայոց Բանաստեղծի եւ «թանգարան» բառի մասին։
-Պերճուհի՛, 54 աստիճանները կը խորհրդանշեն Թումանեանի ապրած տարիները։
-Պարո՛ն, առաջինն է՝ 1869 թուականը։ Ծնուեց իմ ամենասիրած բանաստեղծը։
-Նաեւ յիշենք, թէ Հայաստանի մէջ Ուրարտական շրջանին գոյութիւն ունէին թանգարաններ։ Իսկ պատմագիր Յովհաննէս Դրասխանակերտցին իր «Հայոց Պատմութիւն» աշխատասիրութեան մէջ կը յիշատակէ, թէ 9-րդ եւ 10-րդ դարերուն Հայաստանի մէջ գոյութիւն ունէր երեք տեսակ թանգարան. արքունի, իշխանական եւ եկեղեցական։ 12-րդ աստիճան, 1881... Պերճուհի, Թումանեանը կը գրէ իր առաջին բանաստեղծութիւնը։
-Ինչո՞ւ բոլոր ազգերը «մուզէում» են ասում, մենք՝ «թանգարան»։
-Այս հարցումը առաջին հարցնողը դուն չես, լեզուաբաններն ալ նոյնը մտածեր են։ Տե՛ս, բառը պահլաւերէն փոխառութիւն է։ Արմատը՝ «թանկ-թանգ», որ կը նշանակէ «նեղ»։ Այս նախնական իմաստը աճելով դարձեր է «քիչ, հազուագիւտ, սակաւագիւտ», նաեւ՝ «մեծագին, սուղ»։
-Եւ նա մեր լեզուին է տուել «թանկարժէք» բառեր. թանկանալ, թանկութիւն, թանգարան, թանգարանապետ, թանգարանային։
-Պերճուհի, 19-րդ աստիճան։ Թումանեանը կ՚ամուսնանայ տասնութամեայ Օլկա Մաճկալեանի հետ։ Քեզի չափ են։ Պիտի ունենան տասը զաւակ։
-Ես ուզում եմ նախ համալսարան գնալ։
-28-րդ աստիճան, 1897։ Կը կատարուի Ռուսաստանի առաջին մարդահամարը։ Կայսրութեան ազգաբնակչութիւնները կը բաժնեն ըստ լեզուներու. հայերէնը 12-րդ է։ 1,173,096 մարդ։ Պաշտօնեաներ հարցարաններով այցելած են տուներ։ Վերջին չորս հարցումները. Ի՞նչ է ձեր կրօնքը, մայրենի լեզուն, ուսման մակարդակը եւ ասպարէզը։
-Պարո՛ն, ես կարող եմ պատասխանել. հայ առաքելական, հայերէն, ուսեալ, բանաստեղծ։
-30-րդ աստիճան, Թումանեանը կը հիմնէ «Վերնատունը», 33-րդ աստիճանին՝ 1902 թուականին կը գրէ «Անուշ» եւ «Թմկաբերդի Առումը» պոէմները։ 37-րդ աստիճանն է, 1906 թուական։ Կը բացուի Անիի թանգարանը, -ժամանակակից շրջանի մեր առաջին թանգարաններէն, -ու կը հրատարակուի անոր գրքոյկը։ 43-րդ աստիճան։ 1912-ին «Անուշ»ը կը վերածուի օփերայի, իսկ Թումանեանը Հայ Գրողներու Կովկասեան Ընկերութեան նախագահն է։ Ապա եկան ամենէն ծանր տարիները. 45, 46, 47 եւ 48-րդ աստիճանները։ Դանդա՛ղ եւ յարգալիր պէտք է ելլել ասոնք։ Պերճուհի, «թանգ» արմատը հայկական ամէն գաւառի մէջ հնչած է տարբեր ձեւերով. Մոկքի եւ Վանի մէջ շեշտուած «գ»ով, «թանգ», Համշէնի մէջ՝ «թօնգ», Ագուլիսի մէջ՝ «թունգ»... Եթէ ողբերգական դարձած չըլլային այս վերջինները, մենք այսօր կրնայինք ունենալ բազմաթիւ «թօնգարան»ներ եւ «թունգարան»ներ։ 49-րդ աստիճան, 1918։ Ահա ուրիշ մէկ ողբերգութիւն. կը թալանուի Անիի թանգարանը։ Մազապուրծ կը փրկուին քիչ թիւով կտորներ։
-Պարո՛ն, հայրիկս ասում էր, թէ այս փողոցը կոչուել է «Լենին»։
-Նկատի ունիս 51-րդ աստիճանի պատմութիւնը։ Պողոտան նախ կը կոչուէր «Բժշկական», 1920-ին դարձաւ «Լենինի», իսկ 1960-ին՝ «Թումանեան»... 52-րդ աստիճան։ 1921-ի աշնան Թումանեանը կը մեկնի Պոլիս։ Կը վերադառնայ հիւանդացած։ Եւ վերջինը... 1923-ին, 23 Մարտին, 54 տարեկանին, մեծ բանաստեղծը եւ մարդասէրը կը գոցէ իր աչքերը։ Լաւ, մտնենք ներս։
-Ձեր բերած գիրքերը ի՞նչ են Պարոն։
-Նոյն տարին, 23-ին, Պոլսոյ մէջ հրատարակեր են Թումանեանի բանաստեղծութիւնները, իր լուսանկարով։ Իսկ 1969-ին, Թումանեանի ծննդեան հարիւրամեակի առիթով, դարձեալ Պոլսոյ մէջ, թարգմանած են «Գիքոր»ը ու Կեդրոնական վարժարանի սանուց միութեան մէջ ալ կատարած են գրական երեկոյ եւ հրատարակած են գեղեցիկ յուշամատեան։ Անոնք բերած եմ։
Թանգարանի առաջին յարկն է։ Պատի մեծ ցուցափեղկին մէջ ցուցադրուած են Թումանեանի ստեղծագործութիւնները՝ 40 օտար լեզուներով։
-Պարոն, հիմա եղաւ 41։
-Պերճուհի, «թանգարան»ը օտարամուտ բառ մը չէ միայն, այլ՝ մեր արժէքներու ազգային գանձարան մը։
-Այսինքն, բառերուն ամենէն «թանկարժէքը»։
