Թաս

Համբերու­թեան թա­սը

Կը յի­շէ՞ք Սա­սունցիի թա­սը՝ հա­յու համ­բե­րու­թեան ըմ­պա­նակը. ան որ Երե­ւանի մէջ է, մայր կա­յարա­նի առ­ջեւ, Դա­ւիթի ոտ­քին տակ, այն թա­սը որ եր­բեմն կը յոր­դի բար­կութեամբ, ժան­գի հետք մը ձգե­լով իր ետին։ Այս օրե­րուն, յար­գե­լի ըն­թերցող, երբ ազ­գի համ­բե­րու­թիւնը կը հաս­նի իր սահ­մա­նին, սահ­մա­նագի­ծին կամ կար­միր գի­ծին - ինչպէս որ կը նա­խընտրէք - յի­շեցի այդ թա­սը ու մտա­ծեցի հայ­կա­կան գրա­կան եւ քա­ղաքա­կան հին ու նոր թա­սերու մա­սին։ Ար­դեօք հա­յը իր պատ­մութեան ըն­թացքին ին­չե՞ր խմեց այդ թա­սէն։ Ին­չե՞ր լե­ցուե­ցաւ մեր ար­ծաթ եւ ոս­կի թա­սերու մէջ։ Ո՞վ խմեց սէ­րը։ Ո՞վ խմեց դառ­նութիւ­նը։ Այս հար­ցումնե­րու պա­տաս­խա­նը, յար­գե­լի ըն­թերցող, գտայ արե­ւել­քի՝ Թիֆ­լի­սի, Բա­քուի, Շի­րազի գի­նեխառն «մէճ­լիսնե­րու» մէջ։ Իսկ այժմ հայ­կա­կան գրա­կանու­թեան մա­ռանի խոր­քե­րէն տա­կառ մը բա­նամ եւ ձե­զի հրամցնեմ գի­նեթա­թախ թաս մը։

Ու­շա­ցած թա­սը

Հա­յը, հե­թանոս թէ քրիս­տո­նեայ, մին­չեւ միջ­նա­դար ին­չի՞ մէջ խմեց գի­նին։ Չենք գի­տեր։ Քան­զի, «Մատ­ռո­ւա՚կ, թաս մը բեր», ըսինք, ու­շա­ցաւ ան, մին­չեւ 13-րդ դար չհա­սաւ Հա­յաս­տան։ Թե­ռեւս այն պատ­ճա­ռով, որ հե­ռուէն կու գար, - Պարսկաս­տա­նէն։ Իրօք, «թաս» բա­ռը ու­նի պարսկա­կան ծա­գում, ար­մա­տը «տաշտ» է, որ կը նշա­նակէ դաշ­խուրան, պնակ։ Ռամ­կօ­րէն բառ է ան, հա­սարակ ժո­ղովուրդի թա­սը։ Իսկ ին­չո՞վ էր լե­ցուած այդ առա­ջին թա­սը։ Կը պա­տաս­խա­նէ Վարք հա­րանց գիր­քը. «Եդ (դրաւ) առա­ջի ծե­րոյն ջուր թա­սիւ»։

Թա­սըն­կեր դա­սըն­կե­րը

Կը յի­շեմ այն օրը, երբ աշա­կերտներս Արա­գածի փէ­շին, Վան-Ար­դի այ­գի­ներու մէջ սե­ղան նստած առա­ջին ան­գամ վա­յելե­ցին թաս մը գի­նի։ 14 դա­սըն­կերներ էին անոնք եւ 14 թա­սըն­կերներ։ «Թաս»ը ծնունդ կու տա՞յ։ Այո։ Թա­սերը եր­բեմն կը յղիանան։ Հայ­կա­կան թասն ալ ծնա­ներ է չորս բառ։ Ահա­ւասիկ, գի­նիի թա­սը «գի­նեթաս», գլու­խի վե­րի մա­սը ծած­կող գլխար­կը «թա­սակ», հին հարսնիք­նե­րու ժա­մանակ թաս շրջեց­նե­լով նո­ւէր հա­ւաքե­լը «թա­սըն­կէ­ց» եւ կե­րու­խումի ըն­կե­րը «թա­սըն­կեր»։ Իսկ «թա­ս» բա­ռը ծնունդ տո­ւաւ նաեւ հայ­կա­կան պատ­կե­րաւոր եւ հնչեղ արա­ծի մը. «Թասն ըն­կաւ, չկոտ­րեց, հա­մա (բայց) ձե­նը վեր էլաւ»։

Մէկ ձեռ­նիդ գի­նու թաս

Հայ­կա­կան գրա­կան թա­սը առա­ջին ան­գամ գի­նիով յոր­դա­ռատ լե­ցուե­ցաւ Թիֆ­լի­սի մէճ­լիսնե­րու մէջ, երբ 1690-նե­րէն մին­չեւ 1722 աշուղ Նա­ղաշ Յով­նա­թանը թա­սը ձեռ­քին գո­վեց գե­ղեցի­կին եւ գի­նիին։ Նա­խիջե­ւանի Շո­ռոթ գիւ­ղի մէջ ծնած Նա­ղաշը իր հետ բե­րած էր Գողթն գի­նեւէտ գա­ւառի եր­գա­րուես­տի հնա­գոյն հմտու­թիւննե­րը։ Իսկ, նա­ղաշեան ի՚նչ մե­ղեդի­ներ հնչե­ցին Վախ­թանգ Զ. Թա­գաւո­րի պա­լատի եւ մայ­րա­քաղա­քի ծխա­խառն գի­նետու­նե­րու մէջ։ Լսենք տա­ղիկ մը. «Բո­լոր խալ ու­նիս, սիահ ծա­մեր, / Մա­տունքդ բա­րակ՝ թա­փած մո­մեր, / Դու քո ձե­ռօքն թաս մի խմեր, / Ես կու տամ, զա­լում, զա­լում… / Մէկ ձեռ­նիդ գի­նու թաս, մէկ ձեռ­նիդ սմբուլ, / Երե­սիդ խա­լերն կա­պած սիահ գուլ, / Դու իմ խելքն տա­րար»։ Մէկ այլ տա­ղի մէջ Նա­ղաշը ու­րախ սե­ղան բա­ցաւ եւ բո­լորին հրա­ւիրեց. «Նստեմք ի մէջ­լիս… / Խնդրեմք, որ այ­սօր, քան զա­մենայն օր, շատ ու­րա­խանաք. / Թա­սերն չի­նի՝ / Կար­միր գի­նի՝ / Ձեզ անուշ լի­նի»։

Օս­կէ թա­սը

Նա­ղաշ Յով­նա­թանի կրտսե­րը եւ անոր աւան­դը շա­րու­նա­կողը Սա­յաթ Նո­վան է։ (Մեր որ­սորդը տա­սը տա­րեկան էր երբ Նա­ղաշը մա­հացաւ) Իսկ Սա­յաթը ստեղ­ծա­գոր­ծեց, եարին տա­ղեր հիւ­սեց մէկ ձեռ­քին քա­ման­չա եւ միւ­սին «օս­կէ» թաս. «Օս­կու մէչն մի­նա արած աչ­կիրդ ակ­նա­կապ թաս է»։ Աշու­ղը փա­ռաբա­նեց կի­նը որ­պէս կեան­քի կե­նարար աղ­բիւր. «Ձե­ռիդ ու­նիս թաս, լցնիս ու ինձ տաս… / Խմե­ցուր ձի­ռիտ թա­սեմէն»։ Եարը ըստ Սա­յաթ Նո­վայի դրախտ է. «Ծո­ցիտ մի­չին բաղ­չա ու­նիս, բաղ ու­նիս, / Ձե­ռիտ օս­կէ թա­սը լիքն արաղ ու­նիս»։ Քա­ման­չա՞ն...։ Աշու­ղի այդ գե­ղաձայն ըն­կերն ալ ար­ժա­նացաւ փա­ռաբա­նու­թեան. «Անու­շա­համ գի­նով լիքն դո՚ւն օս­կէ թասն իս, քա­ման­չա»։ Իսկ օր մը Սա­յաթ Նո­վան ինքն իրեն սե­ղան հրա­ւիրեց. «Արի նստի՚, Սա­յա՚թ-Նո­վա, խօ՚սքդ ասա լամզ ու բա­սով… / Ձե­ռիդ բռնածն բրօլ է. ա՚ծա, խմի՚նք օս­կէ թա­սով»։

Նաւ­թա­զերծ թա­սեր

Այն օրե­րուն երբ Բա­քու քա­ղաքի օդի մէջ դեռ չկար նաւ­թի գո­լոր­շին, գի­նիի բոյ­րը կու տար գլխու պտոյտ։ Սիւ­նի­քի զա­ւակ 14 տա­րեկան Աշոտ Դա­դալեանը (ապա­գային՝ Գու­սան Աշոտ) 1921 թո­ւակա­նին երբ տե­ղափո­խուե­ցաւ Բա­քու, իր սրին­գը փո­խարի­նեց քա­ման­չա­յով։ Իր հա­սու­նութեան օրե­րուն ալ օր մըն մե­զի բա­ցատ­րեց, թէ ո՚վ էր իր արո­ւես­տի ներշնչման աղ­բիւրը. «Երբ նստում եմ մէջ­լիսնե­րում, / Գի­նի խմում ան­մա­հական, / Ձեռ­քիս թա­սը աւան­դա­կան, / Քո հին թասն է Սա­յաթ-Նո­վա»։ Նոյն քա­ղաքի մէջ 1910 թո­ւակա­նին ծնած մէկ այլ Աշո­տը, Աշոտ Գրի­գորեանը (ապա­գային՝ Աշոտ Գրա­շի) իր երա­զի մէջ տե­սաւ Սա­յաթ Նո­վային։ Ըստ այդ երա­զի Սա­յաթ-Նո­վան պա­տանի Աշո­տին նո­ւիրեց իր քա­ման­չան. «Երա­զիս մէջ Սա­յաթ-Նո­վան եկաւ ոս­կէ սազ նո­ւիրեց, / Ան­մա­հական գի­նով լի­քը՝ եկավ ոս­կէ թաս նո­ւիրեց»։ Իսկ Գրա­շիի այն բա­նաս­տեղծու­թիւնը, որ անա­րատ գի­նիի եւ ոս­կի թա­սի ձօ­նուած էր՝ եր­գի վե­րածեց Արամ Խա­չատու­րեանը. «Գո­վենք ըն­կեր, ու­րախ սա­զով, / Հա­յաս­տա­նի կար­միր գի­նին, / Խմենք ըն­կեր, ոս­կէ թա­սով, / Հա­յաս­տա­նի կար­միր գի­նին»։

Դառ­նա­ռատ թա­սը

Օր մը դառ­նա­ցաւ հա­յոց թա­սը։ Զղջում եւ տխրու­թիւն լե­ցուե­ցաւ անոր մէջ։ Մինչդեռ, դար մը առաջ ու­րա­խու­թեան թասն էինք բռնած։ Ի՞նչ եղաւ։ Ոս­կին վե­րածո­ւեցաւ ան­փայլ կա­ւի ու թա­սը ող­բաց։ Եղի­շէ Չա­րեն­ցը առա­ջինն էր որ դժգո­հեցաւ եւ յու­սա­հատե­ցաւ. «Սրտիս ցա­ւից յու­սա­հատ ես մէ թաս օղի խմե­ցի»։ Պա­րոյր Սե­ւակը նո­ւազ դժգոհ չէր Չա­րեց­նէն։ Զղջաց իր ան­ցած օրե­րու հա­մար եւ գրեց «Մի պահ զղջում եմ» բա­նաս­տեղծու­թիւնը. «Ով հան­դի­պեց՝ ստա­ցաւ մի թաս գի­նի ին­ձա­նից, / Լոկ ես գի­նի չմպե­ցի իմ սե­փական հնձա­նից»։ Բայց, երբ աշ­նան տխրա­դալուկ օրե­րը ան­ցան եւ յայտնո­ւեցաւ Նոր տա­րին իր առա­ջին ծի­լերով, յոյ­սի ժպի­տով հո­սեցաւ Հա­մօ Սա­հեանի գրի­չը. «Այս նոր տա­րուայ առա­ջին ձեան / Եւ առա­ջին ծաղ­կի կե­նաց … / Զար­կենք թա­սերն ու դա­տար­կենք»։ Ու­րա­խու­թեան հրա­ւէր էր սա, ինչպէս Թու­մա­նեանը բա­ցատ­րած էր դար մը առաջ, թէ կեան­քը ան­ցա­ւոր է, «ձա­խորդ օրե­րը ձմրան նման կու գան ու կ՚եր­թան», թասն է մնա­յուն. «Ճիշդ եմ ասում, թասդ բե՚ր։ / Էս էլ կ՚եր­թայ՝ հանց երա­զում, թասդ բե՚ր։ / Կեանքն հո­սում է տիեզեր­քում զնգա­լէն, / Մէկն ապ­րում է, միւսն սպա­սում, թասդ բե՚ր»։

Հրա­ւէր թա­սի

Յար­գե­լի ըն­թերցող ականջ տո՚ւր աշու­ղին։ Ո՚ւր որ եր­թաս, ի՚նչ որ զգաս, եթէ ըլ­լաս տխուր թէ եր­ջա­նիկ՝ միշտ փու­թաս թա­սին։ Ան լաւ լսող է, քիչ խօ­սող։ Ծա­րաւ մար­դու ջուր, սի­րավառ տղու գի­նի՝ հոն կը գտնես դուն լոկ։ Ապա թա­սակից­նե­րու հետ սե­ղան սար­քած եր­գես հա­յու դա­սական­նե­րը. «Թա­սերու­մը կար­կա­չում է գի­նին ոս­կե­վառ… Քո նուրբ ձեռ­քով թա­սերը լից… Աղ­բիւրի մօտ ջուր խնդրե­ցի, թա­սը տո­ւիր պաղ ջրով… ։ Գի­նետան մէջ ես եթէ, յի­շէ Իսա­հակեանը, որ ըսաւ. «Շո՚ւտ, մատ­ռո­ւակ, ոս­կի թա­սով, վար­դի գոյ­նով գի­նի բեր»։ Եթէ Ուրբաթ է եր­գէ՝ «Էսօր ուրբաթ է, պաս է, / Դէ, զնգը, զնգը, դէ, հէ, ջան, / Սրտիկ ար­ծա­թէ թաս է, / Դէ, ջան»։ Եթէ եարի հետ սա­րեր ելեր ես՝ Կո­միտա­սի եղա­նակով խնդրէ. «Ես կը վա­ռիմ քո սի­րուն, / Մի թաս ու­զեմ, եր­կուս տուր»։ Իսկ եթէ եարը (կամ անոր ծո­ցը) թաս է՝ կան­չէ. «Մա­րալօ, ջան Մա­րալօ՜, Մա­րալօ, ար­ծա­թէ թաս»։

Հրա­ժեշտի թա­սը

Ինչպէս ամէն վա­յելք, այս յօ­դուածն ալ ու­նի իր աւար­տը։ Յար­գե­լի ըն­թերցող, այս պա­հուն ես կ’առա­ջար­կեմ որ դուք եր­թաք նա­յիք Դա­ւիթի ար­ձա­նին, թէ ար­դեօք թա­սը յոր­դե՞ր է, թէ դեռ կրնայ աւե­լին պա­րու­նա­կել։ Իսկ ես ձե­զի հրա­ժեշտ կու տամ Շի­րազի եր­գի վե­րածո­ւած խրա­տական խօս­քով, թէ թա­սը օգ­տա­կար է երբ չա­փաւոր է.

Մի թաս գի­նին մի կեանք է քեզ,

Մէ­կից աւելն ահ է կեան­քին։

Մի թա­սը լաւ է,

Եր­կուսը բաւ է,

Բայց լաւ իմա­ցիր,

Եր­րորդը ցաւ է։

Յու­սամ այս յօ­դուա­ծի մէջ սփո­փան­քի թաս մը ջուր կամ գի­նի գտաւ շի­նարա­րը յօգ­նա­ջան, հո­ղագոր­ծը լայ­նա­լանջ, դար­բի­նը հաս­տա­բազուկ, զօ­րավա­րը ան­քուն, զի­նուո­րը քաջ եւ իշ­խա­նը մտա­տանջ։ Չդադ­րի այս խնջոյ­քը։ Բա­նանք մեր վեր­ջին տա­կառը։ Թող նո­ւագէ քա­ման­չան եւ շո­ւին, որ բո­լորը խմեն մէկ, եր­կու, երեք թաս, մին­չեւ աք­լո­րը այ­գուն կան­չէ, բայց յի­շենք, որ տա­սըն շատ է։