Ուշ

Ուշա­ցած նա­խաբան մը

Ո՞ւշ ենք սի­րելու հա­մար։ Ո՞ւշ ենք սո­րուե­լու հա­մար։ Ո՞ւշ ենք որ­պէս պե­տու­թիւն։ Յար­գե­լի ըն­թերցող, ուշ կամ կա­նուխ, օր մը պէ՚տք է որ խօ­սէի «ուշ» բա­ռի մա­սին, որ­պէսզի կա­րենա­յի վե­րոյի­շեալ հար­ցումնե­րուն պա­տաս­խան մը տալ։ Մենք, հա­յերս, որ­պէս ազգ եւ որ­պէս պե­տու­թիւն, կ՚ըսէ երե­ւանաբ­նակ քա­ղաքա­գէտ մը, ու­շա­նալու իրա­ւունք չու­նինք։ Ուստի, բա­նանք լրա­գիր­նե­րը ու­շի ու­շով, բա­ռարան­նե­րը՝ ու­շադրու­թեամբ, ան­շուշտ նաեւ հայ­կա­կան ըն­տիր գրա­կանու­թեան նմոյշնե­րը՝ քնքու­շօ­րէն եւ հասկնանք, թէ, ին­չո՚ւ եւ ե՚րբ ու­նե­ցեր ենք ու­շա­ցումներ։ Ահա ձե­զի կը ներ­կա­յաց­նեմ «ուշ» բա­ռի եր­գա­խառն պատ­մութիւ­նը՝ քիչ մը ու­շա­ցած։

Ու­շիմ բառ

«Ուշ» բա­ռի ար­մատն է «ուշ», այ­սինքն այն բա­ռը որ­մէ սե­ռած են ու­շա­դիր, ու­շադրու­թիւն, ու­շիմ եւ այլ բա­ռեր։ «Ուշ» բա­ռի նախ­նա­կան իմաստն էր «հան­դարտ», «կա­մացուկ», «յամր»- ի՛նչ որ ու­շադրու­թեամբ եւ առանց աճա­պառե­լու կը կա­տարո­ւի։ Խե­լացի եւ տրա­մաբա­նական հնարք։ Մեր հի­ներու հա­մար ըն­տիր բառ էր «ուշ»ը։ Հին մա­տենագ­րութեան մէջ ու­նինք լոկ եր­կու ու­շագրաւ յի­շողու­թիւն. «յու­շա­խաղաց» եւ «յու­շա­հալ»։ Առա­ջինը կը նշա­նակէր «յամ­րա­քայլ»։ Այ­սօր դժուար է, թէ մէ­կը գոր­ծա­ծէ այդ ածա­կանը։ Բայց 700 թո­ւական­նե­րուն աս­տո­ւածա­բան եւ եկե­ղեցա­կան գոր­ծիչ Գրի­գորիս Ար­շա­րու­նին «Մեկ­նութիւն ըն­թերցո­ւածոց» եր­կի մէջ գոր­ծա­ծեր է զայն. «Այղ որ խո­շորու­թեամբն առա­ւել յայտնէ, թէ­պէտ եւ յու­շա­խաղաց է՝ պա­տուե­լի է»։ Հայ­կա­կան բժշկու­թեան հիմ­նա­դիր Մխի­թար Հե­րացին ուշ հա­լող իւ­ղի մա­սին խօ­սելու ժա­մանակ գոր­ծա­ծեց «յու­շա­հալ» հա­զուա­գիւտ ածա­կանը. «Դու կա­կուղ հուկնայ դիր ՛ի յա­ռաջ. եւ հետ այ­նոր այլ ու­ժով հուկնայ դիր, եւ պատ­րաստե­ցոյ ՛ի խո­զի մսէ, եւ յա­մենայն իրաց՝ որ թանծր ղոր­կուտ են, եւ յու­շա­հալ»։

Այ­սօր շատ օշա­ցանք

Ո՞ւշ է խօ­սիլ գա­ւառա­կան բա­ռերու մա­սին, չէ՞ որ զա­նոնք խօ­սող­նե­րը այ­լեւս չկան։ Քաւ լի­ցի, եր­բէ՚ք ուշ չէ բար­բառնե­րու անու­շութիւ­նը վա­յելե­լու հա­մար։ Սալ­մաստի հա­յը, ինչպէս վի­պագիր Ռաֆ­ֆին, եր­բէք «ուշ» չեր մնար. անոնք կը մնա­յին՝ «իւշ»։ Այդ խումբին կը պատ­կա­նին նաեւ Տիգ­րա­նակեր­տի նա­հան­գի Սիլ­վան գա­ւառա­կի Աս­լանբեկ գիւ­ղի հայ­րե­նակից­նե­րը։ Մէկ այլ անու­շութիւն էր Զէյ­թունի բար­բա­ռը։ Անոնք միշտ «օշ» կը մնա­յին իրենց գոր­ծե­րուն եւ ժա­մադ­րութիւննե­րուն։

Նուշ լի­նի

«Ուշ» բա­ռը մե­զի պար­գե­ւեց քնքոյշ, բա­նաս­տեղծա­կան, եր­բեմն ծի­ծաղա­շարժ ար­տա­յայ­տութիւններ։ Քնա­րական եւ երա­զային պատ­կեր մըն է «ուշ աշուն» կո­չուա­ծը, քննա­դատա­կան՝ «Ուշ ես եղ­բայր» խօս­քը, վճռա­կամ՝ «ուշ կամ կա­նուխ» խոս­տումը։ Իսկ հա­յերուս ամե­նասի­րածն է՝ «Ուշ լի­նի նուշ լի­նի» խօս­քը։ Հա­յաս­տա­նեան թերթ մը վեր­ջերս գրեց. «Ճա­պոնա­կան սա­կու­րան ծաղ­կեց վեց օր ուշ». Ճա­պոնաբ­նակ մեր ըն­թերցող­նե­րը չտխրին. ուշ լի­նի նուշ լի­նի։

Կեանքն ալ ու­շա­ցաւ

«Ուշ» բա­ռը, ի՚նչ զար­մանլի երե­ւոյթ, հայ­կա­կան գրա­կանու­թեան մէջ, յո­ռետես ըլ­լալ չէ նպա­տակս սա­կայն, յա­ճախ յայտնո­ւեցաւ, տխուր, դժբախտ եւ ող­բերգա­կան պատ­կերնե­րու մէջ։ Կ՚երե­ւի մեր մտա­ծողու­թեան մէջ, ու­շը վատ է եւ ու­շա­ցու­մը՝ վշտա­լի։ Ահա քա­նի մը ցնցիչ օրի­նակ. «Միշտ այսպէս է պա­տահում, եթէ մի եր­կը բա­յելի բա­նի մա­սին մարդ մի տե­ղից լու­րի սպա­սէ եւ այդ լու­րը ու­շա­նայ, ան­պատճառ այն մար­դը վատ կող­մը կը սկսի մտա­ծել»։ Մի­քայէլ Նալ­բա­նադեանն էր այս խօս­քի հե­ղինա­կը։ Ռու­բէն Սե­ւակը յու­սա­հատու­թեան պա­հեր ապ­րե­ցաւ, որով­հե­տեւ «կ՚ու­շա­նար» կեան­քը. «Հի­ւան­դի բնա­կան յու­սա­հատու­թեամբ, ան­կողնիս մէջ պառ­կած կը սպա­սէի ես ալ չեմ գի­տեր թէ ին­չո՞ւ… Մա­հուա՞ն՝ որ չէր գար, կեան­քի՞ն՝ որ կ՚ու­շա­նայ զիս վե­րականգնե­լու»։ Օգ­նե­ցէք Նա­խիջե­ւանին, ըսաւ թե­մի Պետ­րոս Պե­տիկ հո­գեւոր առաջ­նորդը 1674-1682 տա­րինե­րուն, «Որով­հե­տեւ այդ գա­ւառը վարդ մըն է փու­շե­րու մէջ, գառ­նուկ մը՝ գայ­լե­րու մէջ, եւ, եթէ ու­շա­նայ օգ­նութիւ­նը եւ Սուրբ Ժո­ղովին մի­ջամ­տութիւ­նը, տեղ­ւոյն ժո­ղովուրդը շու­տով պի­տի դառ­նայ մահ­մե­տական»։ Ըն­կեր մը Գրի­գոր Զօհ­րա­պին կը հարցնէ սար­սա­փած. «Երկրորդ ջար­դէ՞ մը կը վախ­նաք ու­րեմն», Զօհ­րա­պը կը պա­տաս­խա­նէ առանց ու­շա­նալու. «Ափ­սո՜ս, երկրոր­դէն ալ կը վախ­նանք, եր­րորդէն ալ, չոր­րորդէն ալ,… մո­լեռան­դութիւ­նը ցոր­չափ մնայ այս երկրին մէջ… Աղէ­տը պի­տի ու­շա­նայ, մու­թին մէջ պի­տի սպա­սէ, ակնդէտ պի­տի սպա­սէ իր յա­ւիտե­նապէս արիւ­նա­ներկ դա­շոյ­նը երերցնե­լով»։ Սմբատ Բիւ­րա­տը նկա­տեց, թէ Սա­սու­նի հա­մար հան­գա­նակո­ւած գու­մարնե­րը չեն հաս­նիր սո­վեալ­նե­րուն։ Հե­ղինա­կը կը բա­ցատ­րէ, թէ կա­ռավա­րու­թիւնը ին­չո՚ւ կ’ու­շացնէ բաշ­խումը. «Իրօք, կա­ռավա­րու­թիւնը պաշ­տօ­նապէս, հրա­մանագ­րով մը խստիւ կը պա­տուի­րէ որ եկած դրամ­նե­րը այ­սուհե­տեւ իրեն յանձնո­ւին եւ ինք իր յանձնա­խումբին մի­ջոցաւ կա­տարէ բաշ­խումը. յայտնի է թէ թա­քուն նպա­տակ­ներ կան ասոր մէջ, որոնցմէ ամե­նէն դիւ­րա­գու­շա­կելին այն է, որ նպաստնե­րուն ուշ բաշ­խո­ւելո­վը՝ ըստ կա­րել­ւոյն աւե­լի շատ Սա­սունցի­ներ սո­վամահ կը կորնչին»։

Ու­շա­ցած սէր

Եղան օրեր, «ուշ» բա­ռը յար­մար եկաւ սի­րային խօս­քեր ար­տա­սանե­լու, հոգ չէ, թէ ու­շա­ցած էին անոնք։ Առա­ջին քնքոյշ խօս­քը շշնջաց Նի­կողոս Սա­րաֆեանը. «Լաւ է որ ան միշտ ու­շա­նայ եւ դուն անոր ըլ­լաս գե­րին»։ Մեր գրա­գէտ­նե­րուն ամե­նէն թա­փառա­կան­նե­րէն մէկն էր այս բա­նաս­տեղծը։ Զինք պոլ­սա­հայ կրնա­յինք հա­մարել, եթէ ան, Ակ­նէն գաղ­թած ըն­տա­նիքի այդ զա­ւակը, 1902 թո­ւակա­նին ծնած չըլ­լար Կոնստանդնու­պո­լիսէն Վառ­նա մեկ­նող նա­ւու մէջ։ Եւ այդ Սա­րաֆեանն էր, որ պա­տերազ­մի խառ­նաշփոթ օրե­րուն, քա­լելով ան­ցաւ ամ­բողջ Ռու­մա­նիան, Վառ­նա­յի մէջ գտաւ ծնող­նե­րը, եկաւ Կ.Պո­լիս ու Կեդ­րո­նական վար­ժա­րանի մէջ աշա­կերտ դար­ձաւ Յա­կոբ Օշա­կանին եւ Վա­հան Թէ­քէեանին։ Գուրգէն Մա­հարին զղջաց, թէ ուշ հան­դի­պում մը ու­նե­ցած էր. «Ին­չո՞ւ ու­շա­ցար, գա­րուն աղ­ջիկ, / Ին­չո՞ւ ու­շա­ցար, վեր­ջին կա­րօտ. / Ին­չո՞ւ ու­շա­ցար, թե­թեւ թի­թեռ… / Դու չէի՞ր կա­րող մի քիչ շուտ գալ. / Ա՜խ, լաւ էր եր­բէք, քան այսպէս ուշ»։ Մի­սաք Մե­ծարեն­ցը սպա­սեց, որ իր ական­ջը շո­յէ հա­մակ­րութեան «մեղ­րա­նոյշ» բառ մը, որ «նշմա­րել տայ խա­ւարին մէջ յան­կարծ հին սի­րական ու­ղին, հոգ չէ՛, այսքան ուշ»։ Ու­շա­ցած օգ­նութիւննե­րէն, ու­շա­ցած կեան­քե­րէն դար մը ետք Պա­յոյր Սե­ւակը խօ­սեցաւ մէկ այլ ու­շա­ցողի մա­սին- սէ՚րն էր ան։ «Ու­ղա­ցած իմ սէր. / Դու տես­նո՞ւմ ես հի­մա, իմ սի­րելի՜, / Թէ մեզ ո՜ւր հասցրեց քո ու­շա­ցած սէ­րը»։

Լու­րե­րը՝ աւե­լի ուշ

Լու­րե­րը ան­կեղծ են, յա­ճախ։ Անոնք մե­զի կը բա­ցատ­րեն, թէ ո՛ւր ենք ու­շա­ցած, ին­չո՚ւ ենք ու­շա­ցած։ Թեր­թենք քա­նի մը լրա­գիր ու տես­նենք, թէ ազ­գը ին­չո՚վ զբա­ղած է այ­սօր. «Զո­հուած զին­ծա­ռայող­նե­րի ծնող­նե­րը ուշ գի­շերին էլ շա­րու­նա­կում են մնալ Շեն­քա­ւիթի քննչա­կանի մօտ», «Որ­պէս պե­տու­թիւն, որ­պէս ժո­ղովուրդ՝ ու­շա­նալու իրա­ւունք չու­նենք», «Փա­շինեանի ձեռ­քը պէտք է բռնել հէնց հի­մա, յե­տոյ ուշ կը լի­նի. Վար­դան Օս­կա­նեան», «Ուշ գի­շերին հրաուի­րուած նիս­տի ըն­թացքում ելոյթ ու­նե­ցան Ար­ցա­խի խորհրդա­րանում», «Սո­վորե­լու հա­մար ուշ չէ. 82 ամեայ ու­սա­նողու­հին», «Մար­դիկ սի­րէք իրար, յա­ջորդ վայրկեանը կա­րող է ուշ լի­նել. Բագ­րատ Սրբա­զան»։

Արի երբ ուշ է

«Խմո­ղը շատ ուշ կը մեռ­նի»։ Հայ­կա­կան եր­գի մը այս խօս­քե­րը ցոյց կու տան, թէ «ուշ» բա­ռի մէջ կայ՝ յոյս։ (Խօս­քը հայ­րե­նի ջու­րին կը վե­րաբե­րի։ Ահա եր­գի յա­ջորդ խօս­քե­րը. Քը­չից հա­րիւր տա­րի կապ­րի։ / Ոչ մի եր­կիր չի գտնո­ւի, / Ա՜խ իմ հայ­րե­նիքի ջու­րը։) Այժմ լսենք քա­նի մը ժա­մանա­կակից երգ ու հասկնանք, թէ «ուշ» բա­ռը ի՚նչ ներշնչում կը շա­րու­նա­կէ տալ հայ երգա­հաննե­րուն. «Ապա­կուց թափ­ւում են ցած, / Այս խօս­քե­րը, որ լսւում են / Իմ եր­գի մէջ ու­շա­ցած… / Ո՞ւմ է պէտք խոս­տո­վանանքդ, / Ափ­սո­սանքդ ու­շա­ցած», Մեր սի­րոյ աշու­նը, Ռու­բէն Հախ­վերդեան, «Ուշ է հի­մա, շատ ուշ է / Քո սէ­րը ինձ հա­մար մի յուշ է», Ար­մէնչիկ։ Գի­տեմ, շատ ուշ է, կէս գի­շեր, ուստի, որ­պէս հրա­ժեշտ, յար­գե­լի ըն­թերցող, այժմ կ՚առա­ջար­կեմ ականջ տալ երգչու­հի, եր­գա­հան, երաժշտա­կան փայ­լուն փա­ռատօն­նե­րու հե­ղինակ, հնա­գէտ, հայ­կա­կան պատ­մա­կան յու­շարձան­նե­րու մաս­նա­գէտ, ինչպէս նաեւ Երե­ւանի Պե­տական Հա­մալ­սա­րանի դա­սախօս Ար­մի­նէ Հայ­րա­պետեանի քնքոյշ մէկ ստեղ­ծա­գոր­ծութեան՝ «Արի երբ ուշ է ։ Երբ որ անցնի ամէնն ու ցա­ւը մո­ռանաս, / Երբ ինձ յի­շես ու մտո­վի յան­կարծ ժպտաս, / Արի, երբ ուշ է, / Երբ սէ­րը յուշ է, / Երբ աղօթ­քին իմ հա­ւատաս… / Ոչինչ, թող մի քիչ ուշ լի­նի / Բայց վեր­ջում քո­նէ նուշ լի­նի»։ Մին­չեւ յա­ջորդ հան­դի­պում, կը թե­լադ­րեմ լսել քնա­րեր­գակ բա­նաս­տեղծնե­րու խրա­տը եւ չու­շացնել սէ­րը, որով­հե­տեւ յա­ջորդ վայ­րե­կանը ար­դէն շատ ուշ է։