Հայը ունի ժպտավառ դէմքեր, ոսկեվառ գինի, սիրավառ երգ... Մեր արտայայտութիւնները վառ են, յոյսերը վառ, գեղեցիկ անցեալի յիշատակները վառ... Հայ բանաստեղծը, առաւելաբար, կը զմայլի իր եարին ու կը նկարագրէ զայն քնքշալար. «Քո մազերի ցնորական փայլը պայծառ, քո աչքերի խորութիւնը հրդեհավառ»։ Մէկ այլ բանաստեղծ սիրտը խոցուած արիւնաքամ երկրին կը նայի ու ջերմավառ կ՛ըսէ. «Էլի ես որբ ու արնավառ իմ Հայաստան յարն եմ սիրում»։ Պատճառն ի՞նչ էր այդ բոլոր գրական փայլատակումներուն եւ հրդէհներուն, տէրեանական եւ չարենցական միտքերուն... Միավանկ բառ մը աննշմար՝ վառ։ Այսօր, յարգելի ընթերցող, որոշեցի մեր գրականութեան լուսավառ դահլիճներու մէջ ճեմել ու հասկնալ, թէ մենք ինչո՛ւ ենք այսպէս, ինչու մեր բոլոր երգերն են կարօտավառ, ինչու մեր ուրախութիւններն իսկ որպէս խոշոր արցունք կ՛իջնեն մեր այտերն ի վար, եւ մեր կիրքերն են բոցաւառ...։ Որոշեցի նաեւ Վահան Տէրեանի թախծոց տողիկներով պարուրել այս պատմութիւնը, քանզի անոր Մթնշաղի Անուրջներ ժողոուածուն «վառ» միտքերու ամենահարուստ շտեմարանն է։
Հայկազնեան բառապաշարի հնագոյն բառերէն մէկն է «վառ»։ Ոսկեդարու հայերէնը լուսաւորուեցաւ «վառիվառ, վառ ի վառեալ, վառումն, վառվառիլ, բոցաւառեալ, լուսավառ, հրավառ, ջահավառ, վառվարուկ» բառերովը։ Որպէս ածական, ան փայլ տուաւ մեր ժամանակակից մտածումներուն։ Տեսնելու համար անոր իմաստի հարստութիւնը, բաւ է լսել քանի մը պատկերաւոր արտայայտութիւն. հայը ունի բորբոքած ու արծարծուած «Վառ թոնիր», կիզիչ ու այրող «Վառ արեւ», լուսաւոր ու լուսարձակ «Վառ աստղեր», պայծառ ու ցոլացիկ «Վառ գոհարներ», պայծառ ու լուսաւոր «Վառ գիշերներ», գոյներով շողացող «Վառ ծաղիկներ», անջնջելի ու անխախտ «Վառ յիշատակներ», բուռն «Վառ զգացումներ», նմաններու մէջ աչքի զարնող «Վառ երգիչներ», կայտառ ու աշխոյժ «Վառ մանուկներ», ինչպէս նաեւ՝ տպաւորիչ «Վառ պատմութիւններ»։
Տէրեանը ինչպէ՞ս անտարբեր մնար այդ բոլոր վառ արտայայտութիւններուն առջեւ։ Բանաստղծը «Մթնշաղի անուրջներ» ժողովածուի մէջ այդ բոլորը օգտագործեց որպէսզի երգէ իր ներաշխարհը։ Այդ գիրքի ամէն մէկ քերթուածի մէջ կայ խոր զգացումներով բանուած «վառ» տողիկ։ Ահա փունջ մը. «Յիշի՛ր դու խաւարում տանջուողին, քո սրտում արեւներ են վառւում... Քնքոյշ աստղեր, որ վառւում են ու մարում. — Կեա՚նքս, նա էլ մի լուսեղէն հեքիաթ էր... Ինձ թաղէք, երբ կարմիր վերջալոյսն է մարում, երբ տխուր գգուանքով արեգակը մեռնող սարերի արծաթէ կատարներն է վառում...»։
Գրաբարախօս մեր նախնիներու լեզուն պայծառ էր։ Անոնք ունեցան երկու արտայայտութիւն. «Վառ ի վառ»՝ փայլատակող, եւ «Վառեալ բորբոքել»՝ խանդավառել, ոգեշնչել։ Մինչ հիւծախտաւոր Տէրեանը շշնչաց երբ մտածեց իր սիրածի մասին. «Քո մազերի ցնորական փայլը պայծառ, քո աչքերի խորութիւնը հրդեհավառ... Քո խենթ մարմնի սարսուռները երջանկութեան, ախտաբորբոք արեւներ են բոցաւառում... Կարօտավառ երազում ենք միշտ իրար, միշտ իրար հետ, բայց միշտ բաժան եւ հեռու... Երկնքում անուրջ աստղեր կը վառես, կը լցնես հոգիս անոյշ երազով...»։
«Վառ» բառը պատճառ դարձաւ, որ մեր մայրենին ունենայ հարիւրէն աւելի պատկերալից բաղադրեալ բառեր։ Նպատակ չունիմ բոլորը շարադրելու, սակայն կ՛արժէ ընտիր ութեակի մը անդրադառնալ, քանզի անոնք մեր վառ մտածողութեան արտացոլացումներն են. աստուածավառ, արփիավառեալ, մշտավառ, մշտնջենավառ, վայելչավառ, մշտավառ, ջերմավառ, տենդավառ։
Տէրեանը սիրավառ խօսքեր ուղղեց նաեւ իր սիրեկանին. «Քեզ իմ կարօտի կսկիծն է վառել, իմ քոյր, իմ դահիճ, իմ սուրբ սիրեկան... Շուրթերըդ վարդ բոցաւառուած են իմ առաջ, ցանկութիւնով արիւնատենչ ու մեղսական... Մի՞թէ դու պիտի վառես նոր փափագ, մի՞թէ դու պիտի հրդեհես յուզում...»։
Ո՞վ կայծ տուաւ Տէրեանի գրիչին։ Աշուղ մը, որուն սիրտը այրած էր մեզմէ 500 տարի առաջ։ Նահապետ Քուչակն է ան։ Անփորձ Վանեցին օր մը, խանդավառուած իր եարի կիսաբաց լուսաւոր ծոցէն՝ համարձակօրէն ըսաւ. «Ուր որ դու կանգնած լինիս, չէ պատեհ վառեն մոմեղէն»։ Մէկ այլ երկտողի մէջ տղան դարձեալ արտայայտեց իր բարի հիացումը. «Քո ծոցդ է ճերմակ տաճար, քո ծծերդ է կանթեղ կի վառ»։ Քուչակէն հարիւր տարի յետոյ, Տէրեանի համար ներշնչման մէկ այլ աղբիւր, սիրոյ վառ տաղեր գրեց Նաղաշ Յովնաթանը. «Ղալամ ունքեր կապած կամար, աչքերըն վառ շամսի ղամար»։
Տէրեանը ունէր «վառ» ներաշխարհ, մերթ մռայլ, մերթ լուսաւոր։ Ան ըսաւ՝«Տեսայ երազ մի վառ», ապա պատմեց իր յոյզերը. «Կը ցրեմ կեանքի յուշերը ցաւոտ, ու հեքիաթային լոյսեր կը վառեմ... Վառւում է յաւէտ մի անանց կարօտ, տխուր ու մենակ լուսնեակն է վառւում»։
Տէրեանի օրերուն աշուղներ եկան ու վառեցին նոր սէրեր. «Կարօտ եմ լուսնեակ պատկերիդ, տասնըհնգած վառ երեսիդ», Գուսան Շահէն, «Վառ շուրթերիցդ իմ մարալ աղջիկ, համբոյրով սրտիս վառ հուրը մարի», Գուսան Զաքարեան, «Վառ էշխիդ աշուղ դարձայ», Աշուղ Շերամ, «Քո փափաքով վառւում եմ, արի, սիրական, ո՞ւրտեղ ես», Աշուղ Ճիւանի։
Տէրեանի համար ներշնչում եղան նաեւ բնութեան պատկերները։ Հետեւեալ երկտողերը, յարգելի ընթերցող, հայկական քնարերգութեան քնքշագոյն խօսքերն են, թեւաւոր եւ երազկոտ. «Երեկոն վառեց լոյսեր դժգունակ, ծաղիկներն անուշ բոյր են բուրվառում... Գարո՜ւն, ամէն տեղ նոր կեանք ես վառել, իմ սրտում էլ ես թեւերդ փռել... Հողը կը գրկեմ, ջերմ կը հեկեկամ, վառ աստղերի հետ անոյշ կ՛երազեմ... Գարունը այնքա՚ն ծաղիկ է վառել, գարունը այնպէ՚ս պայծառ է կրկին...»։ Իսկ, երբ օրը վերջացաւ ու յայտնուեցան աստղերը, Տէրեանը դիտեց վայելչավառ երկինքը. «Ցերեկը լռեց... Երկինքը վառեց ոսկէ բուրվառներ»։
Յարգելի ընլերցող, իրաւունք ունիք հարցնելու... Առաջին անգամ ո՞վ բուրվառ շարժեց հայկական քերթողութեան մէջ... Նարեկացին էր անկասկած՝ իր Մատեանի մէջ. «Բուրվառաւ կամացս առաքել առ քեզ»։
Տէրեանը հայկական գրականութեան առաջին այրող սիրտը չէր անկասկած, ո՛չ ալ՝ վերջինը։ Հետեւաբար, կ՛առաջարկեմ յաջորդ շաբաթ այլ բանաստեղծներու եւ երգահաններու լուսաւորած էջերու վրայ ճեմել, որպէսզի «վառ» բառի պատմութեան մէջ չմնան որեւէ մութ ծալքեր։ Գալ շաբաթ կը վայելենք Իսահակեաններու, Վարուժաններու, Շանթերու եւ այլ սիրավառ քերթողներու գրականութիւնը, ու կը հասկնանք, թէ ինչու հայու ժպիտը տրտմավառ է, աչքերը վառվռուն, իսկ հոգին՝ կարօտավառ։ Մինչ այդ ժամանակ վառ պահեցէք ձեր սիրտերը։
