Անվերջանալի «Մեծ պատերազմ» Արեւելքի մէջ

ՎԻԳԷՆ ՉԸԹԸՐԵԱՆ

 

2011-ի վեր­ջե­­­­­րը կամ 2012-ի առա­­­ջին ամիս­­­ներն էին։ Սու­­­րիոյ մէջ քա­­­ղաքա­­­կան բա­­­րեփո­­­խու­­­թեան պա­­­հանջքով սկսած ժո­­­ղովրդա­­­կան ապստամ­­­բութիւ­­­նը պե­­­տու­­­թեան կող­­­մէ ճնշո­­­ւած էր բռնու­­­թեամբ եւ հետզհե­­­տէ կը վե­­­րածո­­­ւէր տհաճ պա­­­տերազ­­­մի մը։ Հա­­­զարա­­­ւոր սու­­­րիացի գաղ­­­թա­­­­­­­կան­­­ներ ստի­­­պուած սկսած էին բախ­­­չիլ դէ­­­պի հիւ­­­սիս, թող­­­լով իրենց տու­­­նե­­­­­­­րը, ար­­­տե­­­­­­­րը, գիւ­­­ղե­­­­­­­րը, թա­­­ղերը։ Անոնք իրենց ետին թո­­­ղած Հա­­­լէպը, Ճե­­­րապ­­­լուսը, Միւնպի­­­չը, Ռաք­­­քան, Տէր Զօ­­­րը՝ ապաս­­­տա­­­­­­­նած էին Թուրքիոյ հա­­­րաւը գտնո­­­ւող ճամ­­­բարնե­­­րը, ոմանք ալ հա­­­սած էին Ան­­­տիոք, Քի­­­լիս, Այն­­­թապ, Ուրֆա, Մար­­­տին, Ատա­­­նա եւ նման քա­­­ղաք­­­ներ, նոյ­­­նիսկ մին­­­չեւ Իզ­­­միր ու Պո­­­լիս։ Սու­­­րիոյ ող­­­բերգու­­­թեան հետզհե­­­տէ ծա­­­ւալու­­­մը երբ կը դի­­­տէի, յի­­­շած էի հա­­­րիւր տա­­­րի առաջ պա­­­տահած գաղ­­­թա­­­­­­­կանա­­­կան այլ ալիք մը։ Պա­­­տահար­­­նե­­­­­­­րը ին­­­ծի յի­­­շեցո­­­ւցած էին Ա. Աշ­­­խարհա­­­մար­­­տը, տե­­­ղահա­­­նու­­­թիւնը, ճամ­­­բարնե­­­րը եւ հիւ­­­սի­­­­­­­սէն հա­­­րաւ աք­­­սո­­­­­­­րուած օս­­­մա­­­­­­­նեան հա­­­յերու եւ ասո­­­րինե­­­րու դէմ իրա­­­գոր­­­ծո­­­­­­­ւած կո­­­տորած­­­նե­­­­­­­րը։ Յի­­­շած էի ըն­­­տա­­­­­­­նիքս, որ Այն­­­թեա­պէն բաժ­­­նո­­­­­­­ւելու հար­­­կադրան­­­քին տակ մնա­­­լով ապաս­­­տա­­­­­­­նած էր Տէր Զօր եւ ապա հաս­­­տա­­­­­­­տուած Հա­­­լէպ։

Հա­­­կառակ հա­­­րիւր տա­­­րուայ հե­­­ռաւո­­­րու­­­թեան եւ որ­­­պէս հա­­­մածիր առ­­­կայ տար­­­բե­­­­­­­րու­­­թիւննե­­­րուն, իմ մտա­­­ծողու­­­թեանս մէջ կապ մը կայ այս եր­­­կու իրա­­­դար­­­ձութիւննե­­­րու մի­­­ջեւ։ Եր­­­կուքի հա­­­սարա­­­կած կէ­­­տը հա­­­սարակ քա­­­ղաքա­­­ցի հան­­­դի­­­­­­­սացող ժո­­­ղովուրդներն էին, որոնք փա­­­խուստ կու տա­­­յին պե­­­տական բռնու­­­թե­­­­­­­նէն։ Պե­­­տու­­­թիւնը իր հպա­­­տակ­­­նե­­­­­­­րուն (հոն ուր ժո­­­ղովուրդնե­­­րը չու­­­նին քա­­­ղաքա­­­կան իրա­­­ւունքներ, քա­­­ղաքա­­­ցի բա­­­ռը ան­­­բա­­­­­­­ւարար կը մնայ) մէկ մա­­­սին նկատ­­­մամբ կ՚իրա­­­գոր­­­ծէր ազ­­­գա­­­­­­­յին- կրօ­­­նական խտրա­­­կանու­­­թիւն։ 1915-ի զան­­­գո­­­­­­­ւածա­­­յին բռնու­­­թեամբ քան­­­դո­­­­­­­ւած էր Օս­­­մա­­­­­­­նեան պե­­­տու­­­թեան մէջ գոր­­­ծող հիմ­­­նա­­­­­­­րար սկզբունքնե­­­րը, որոնք կը շա­­­րու­­­նա­­­­­­­կուէին դա­­­րերէ ի վեր։ Անոնք որոնք քան­­­դե­­­­­­­ցին այս կա­­­ռոյ­­­ցը, գաղտնա­­­պահ խումբ մը գա­­­ղափա­­­րախօս­­­ներ էին, որոնք թրքա­­­կան ըն­­­դարձակ կայսրու­­­թիւն մը կ՚երա­­­զէին ու կը վախ­­­նա­­­­­­­յին իրենց ձեռ­­­քի­­­­­­­նը կորսնցնե­­­լէ։ Տե­­­սական ամ­­­բողջ յայ­­­տա­­­­­­­րարու­­­թեանց ետին կար կա­­­ռավա­­­րելու եւ ան­­­հա­­­­­­­տապէս հարստա­­­նալու կիր­­­քը։ Անոնք գրա­­­ւեցին իրենց զո­­­հերուն ու­­­նե­­­­­­­ցուած­­­քը։ 2011-ի զան­­­գո­­­­­­­ւածա­­­յին բռնու­­­թեան նպա­­­տակը պահ­­­պա­­­­­­­նել էր Էսատ ըն­­­տա­­­­­­­նիքի իշ­­­խա­­­­­­­նու­­­թիւնը, որ 1970-էն ի վեր կ՚իշ­­­խէ եւ կը խոս­­­տա­­­­­­­նայ միաց­­­նել արա­­­բական աշ­­­խարհը, սա­­­կայն կը քան­­­դէ Սու­­­րիոյ ժո­­­ղովուրդի միաս­­­նութիւ­­­նը։

Եթէ հարցնէք թէ ի՞նչ կապ կայ 1915-ի տաք ամիս­­­նե­­­­­­­րուն Սու­­­րիոյ անա­­­պատին վրայ դէ­­­պի հա­­­րաւ քայ­­­լող աք­­­սո­­­­­­­րական­­­նե­­­­­­­րուն եւ 2012-ին ռումբե­­­րու տա­­­րափէն փախ­­­չե­­­­­­­լով դէ­­­պի հիւ­­­սիս ըն­­­թա­­­­­­­ցող փախստա­­­կան­­­նե­­­­­­­րու մի­­­ջեւ՝ ձե­­­զի կը պա­­­տաս­­­խա­­­­­­­նեմ թէ «այո կապ մը ըլ­­­լա­­­­­­­լու է»։ Բայց որ­­­պէս պատ­­­մա­­­­­­­բան իմ պա­­­տաս­­­խանս պի­­­տի ըլ­­­լայ՝ չեմ գի­­­տեր։ Մենք որ­­­պէս պատ­­­մա­­­­­­­բան այս հար­­­ցումը չհար­­­ցուցինք։

Առէք ար­­­դի Մի­­­ջին Արե­­­ւել­­­քի, նոյ­­­նիսկ Ա. Աշ­­­խարհա­­­մար­­­տի ընդհա­­­նուր պատ­­­մութիւ­­­նը ներ­­­կա­­­­­­­յաց­­­նող գիրք մը։ Հա­­­զիւ թէ 1915-ի Ցե­­­ղաս­­­պա­­­­­­­նու­­­թեան անդրա­­­դար­­­ձի մը հան­­­դի­­­­­­­պիք։ Հա­­­զիւ թէ հան­­­դի­­­­­­­պիք հա­­­յերու, ասո­­­րինե­­­րու եւ յոյ­­­նե­­­­­­­րու պատ­­­մութեան- կար­­­ծէք այս երեք ժո­­­ղովուրդը Մի­­­ջին արե­­­ւելքցի չեն… Յոյ­­­նե­­­­­­­րը քշո­­­ւած են Եւ­­­րո­­­­­­­պա, հա­­­յերը՝ Կով­­­կաս, իսկ ասո­­­րինե­­­րը մոռ­­­ցո­­­­­­­ւած են բո­­­լորո­­­վին։ Խնդրոյ առար­­­կայ տա­­­րածաշրջա­­­նին մէջ, արաբ­­­նե­­­­­­­րէն եւ թուրքե­­­րէն շատ աւե­­­լի առաջ, իրենց գո­­­յու­­­թիւնը շա­­­րու­­­նա­­­­­­­կող այդ ժո­­­ղովուրդնե­­­րը, աւե­­­լի ճիշդ Մի­­­ջին Արե­­­ւել­­­քի քա­­­ղաքակրթու­­­թիւնը այ­­­սօր ոչ միայն աք­­­սո­­­­­­­րուած են այդ տա­­­րած­­­քէն, այլ նոյ­­­նիսկ այդ տա­­­րածքնե­­­րու ընդհան­­­րա­­­­­­­կան յի­­­շողու­­­թե­­­­­­­նէն։

Առա­­­ջին Աշ­­­խարհա­­­մար­­­տի ըն­­­թացքին պա­­­տահած­­­նե­­­­­­­րը, հա­­­րիւր տա­­­րի ետք այ­­­սօր կը շա­­­րու­­­նա­­­­­­­կուին Մի­­­ջին Արե­­­ւել­­­քի մէջ։ Ան­­­ցած է հա­­­րիւր տա­­­րի, Մի­­­ջին Արե­­­ւել­­­քի մէջ չէ վեր­­­ջա­­­­­­­ցած «Մեծ» պա­­­տերազ­­­մը։ Նկա­­­տի ու­­­նիմ այն, որ պա­­­տերազ­­­մը, զան­­­գո­­­­­­­ւածա­­­յին բռնու­­­թիւնը եւ ցե­­­ղաս­­­պա­­­­­­­նու­­­թիւնը յա­­­տուկ չէ Մի­­­ջին Արե­­­ւել­­­քին կամ իս­­­լա­­­­­­­մական հա­­­ւաքա­­­կանու­­­թիւննե­­­րուն։ Նման պնդումնե­­­րը ցոյց կու տան միայն նման կար­­­ծիք ու­­­նե­­­­­­­ցող­­­նե­­­­­­­րուն տգի­­­տու­­­թիւնը։ Ամե­­­նասար­­­սա­­­­­­­փելի պա­­­տերազմնե­­­րը, ամե­­­նասար­­­սա­­­­­­­փելի տմար­­­դի գոր­­­ծո­­­­­­­ղու­­­թիւննե­­­րը, Ա. Աշ­­­խարհա­­­մար­­­տը, Բ. Աշ­­­խարհա­­­մար­­­տը, Եւ­­­րո­­­­­­­պայի հրեանե­­­րուն ջնջու­­­մը, գա­­­ղու­­­թա­­­­­­­տիրա­­­կան կարգ մը պա­­­տերազմներ եւ գա­­­ղու­­­թա­­­­­­­ցուած ժո­­­ղովուրդնե­­­րու նկատ­­­մամբ ոճիր­­­նե­­­­­­­րը գործն էին Եւ­­­րո­­­­­­­պացի, գա­­­ղու­­­թա­­­­­­­տէր կայսրու­­­թիւննե­­­րու, այ­­­սինքն խորհրդա­­­րանա­­­կան ժո­­­ղովրդա­­­վարու­­­թեան եւ շու­­­կա­­­­­­­յական տնտե­­­սու­­­թեան հիմ­­­նո­­­­­­­ւած ար­­­դի քա­­­ղաքակրթու­­­թեան հիմ­­­քին գտնո­­­ւող հա­­­ւաքա­­­կանու­­­թիւննե­­­րուն։

Պատ­­­մութիւ­­­նը ճա­­­կատա­­­գիր չէ։ Ստի­­­պուած չէ ինքզինք կրկնե­­­լու։ Մար­­­դիկ կրնան դա­­­սեր քա­­­ղել ան­­­ցեալի փոր­­­ձա­­­­­­­ռու­­­թե­­­­­­­նէն եւ կրնան զա­­­նոնք սրբագ­­­րել ապա­­­գային։ Մինչդեռ այս առու­­­մով մեծ տար­­­բե­­­­­­­րու­­­թիւն մը կայ Եւ­­­րո­­­­­­­պայի ու Մի­­­ջին Արե­­­ւել­­­քի մի­­­ջեւ։ Եւ­­­րո­­­­­­­պացի­­­ները գի­­­տեն իրենց պատ­­­մութիւ­­­նը։ Մենք Մի­­­ջին Արե­­­ւել­­­քի մէջ կ՚ու­­­րա­­­­­­­նանք պատ­­­մութիւ­­­նը։ Եւ­­­րո­­­­­­­պացի­­­ները դա­­­սեր կը քա­­­ղեն իրենց ան­­­ցեալէն, ան­­­յա­­­­­­­ջողու­­­թիւննե­­­րէն, աղէտ­­­նե­­­­­­­րէն։ Մենք Մի­­­ջին Արե­­­ւել­­­քի մէջ աղէտ­­­նե­­­­­­­րը կ՚ըն­­­կա­­­­­­­լենք որ­­­պէս առաս­­­պե­­­­­­­լային, աննման յա­­­ջողու­­­թիւններ ու զա­­­նոնք կը տօ­­­նախմբենք։

Օս­­­մա­­­­­­­նեան հա­­­յերու նկատ­­­մամբ ցե­­­ղաս­­­պա­­­­­­­նու­­­թիւն մը իրա­­­գոր­­­ծո­­­­­­­ւած ըլ­­­լա­­­­­­­լը ակա­­­դեմա­­­կան շրջա­­­նակ­­­նե­­­­­­­րու կող­­­մէ միայն վեր­­­ջին 15 տա­­­րինե­­­րուն է, որ ըն­­­դունե­­­լի եղաւ։ Այս կէ­­­տը կա­­­րելի եղաւ հաս­­­նիլ գրե­­­թէ կէս դար տե­­­ւած գրաքննու­­­թեան եւ մո­­­ռաց­­­ման ու որ­­­պէս շա­­­րու­­­նա­­­­­­­կու­­­թիւն յա­­­ռաջա­­­ցած տաս­­­նա­­­­­­­մեակ­­­ներ շա­­­րու­­­նա­­­­­­­կուող պաշ­­­տօ­­­­­­­նական ու­­­րա­­­­­­­ցու­­­մի աւար­­­տին։ Այս ու­­­րա­­­­­­­ցու­­­մի աղ­­­բիւրը միայն Թուրքիոյ պե­­­տու­­­թիւնը չէ (այ­­­լա­­­­­­­պէս դիւ­­­րին կ՚ըլ­­­լար դի­­­մադ­­­րել), միեւ­­­նոյն ժա­­­մանակ եր­­­րորդ կող­­­մերն էին, որոնք կա­­­րելի կը դարձնէին լռու­­­թիւնը եւ ու­­­րա­­­­­­­ցու­­­մը՝ Թուրքիոյ, Մի­­­ջին Արե­­­ւել­­­քի եւ այ­­­լուր ցու­­­ցա­­­­­­­բերած իրենց ան­­­տարբե­­­րու­­­թեամբ։ Որ­­­պէս ար­­­դիւնք ստեղ­­­ծե­­­­­­­ցինք ար­­­դի Մի­­­ջին Արե­­­ւել­­­քի պատ­­­մագրու­­­թիւն մը, որ կը պա­­­րու­­­նա­­­­­­­կեն թե­­­րի գի­­­տելիք­­­ներ, սխալ կար­­­ծիքներ եւ սեւ ծա­­­կեր։ Պատ­­­մութիւ­­­նը առանց գիտ­­­նա­­­­­­­լու ինչպէ՞ս կրնանք դա­­­սեր քա­­­ղել ան­­­կէ։

Կրնանք ու­­­րա­­­­­­­նալ մեր պատ­­­մութիւ­­­նը, կրնանք սուտ խօ­­­սիլ մեր ան­­­ցեալի մա­­­սին։ Սա­­­կայն միայն մենք մեզ խա­­­բած կ՚ըլ­­լանք

Kategoriler

ԱՌՕՐԵԱՅ