– Հորիզոնական։ Չորրորդ տող։ «Յարկ»։ 7 գիր։ Դժուար հարցում...։ Ասպարէզ օրաթերթի շաբաթօրեայ խաչբառն է որ կը փորձեմ լուծել։ Այս փոքրիկ զբաղումը գիշերային ժամերուն իր սիրահարներուն կու տայ ընտիր եւ հազուագիւտ բառերու հանդիպելու քաղցր անակնկալը- «Յարկ»։ Եօթը տառ։ Ի՞նչ է արդեօք...։
Իսկապէս դժուար հարցում է ան, եթէ բիւզանդագէտ չէք, կա՚մ ծանօթ չէք հայկական (կամ յունական) հին մատենագրութեան։ Բարեբախտաբար, երկրորդ քառակուսիին մէջ յայտնուած է «ս» գիրը, իսկ վերջին երկու տուփիկներու մէջ արդէն կան «ո» եւ «ն»։ Անոնք կը յուշեն պատասխանը- «Դստիկոն»։ Անխուսափելիօրէն կը հարցնեմ. Հայ ընթերցողը վերջին անգամ ե՞րբ եւ ու՞ր հանդիպեցաւ անոր, կամ՝ ո՞վ գործածեց զայն։ Մայրենիի յիշողութիւնը մեզ կը տանի այն դարերը, երբ բըւզանդական քաղաքաշինութիւնը հայկականին վրայ իշխելու եւ անոր բառեր տրամադրելու յաւակնութիւնը ունէր։
«Դստիկոն» գոյականը ունի յունական ծագում- δίστεγον։ Կազմուած է երկու բառէ. «δίς» («դիս», երկրորդ) եւ στέγη («ստեղի», տանիք)։ ուստի ան կը նշանակէ «տան ծածքը, վերնայարկ, վերնատուն, երկրորդ յարկ», թատրոններու մէջ՝ երկրորդ յարկի պատշգամը։ Մեր լեզուին մէջ ունեցած է ընդհանուր իմաստ՝ «տան յարկը, յարկաբաժին»։
«Դստիկոն» բառը նման է վերնատան մը։ Շատ չենք գործածեր զայն (բացառութիւն է Յովհաննէս Թումանեանը) ու շատ անգամ անոր մէջ կը պահենք հնութիւններ։ Այս ընտիր բառն ալ իր պատմութեան մէջ կը պարունակէ լեզուական ընտիր արժէքներ։ Ժամանակակից հայ հեղինակը զայն կը գործածէ երբ կը խօսին դասական աշխարհի մասին, կամ իր ստեղծագործութեան կ՚ուզէ հնադարեան բոյր մը տալ։ Ահա այսպէս է «դստիկոն»ի գործածութիւնը Բագրատ Այվազեանի «Աշոտ Երկաթ» վէպին մէջ (1894, Թիֆլիս), ուր դէպքերը տեղի կ՚ունենան 10րդ դարու մէջ։ «Բզնունեաց [Վանայ]… ծովը հանդարտ ծփում էր, նրա ալիքները վազում էին առաջ ու մարդու սրտի մէջ ցանում մի տեսակ վշտի ու թախծի սերմեր։ Այդ ժամանակ էր, որ Հեղինէն՝ Գագիկ արքայի դուստրը, նուրբ շղարշը գցած ուսին, դուրս եկաւ դստիկոն եւ նայեց դէպի ծովը, դէպի հեռուում կապոյտին տուող լեռները»։ Աշոտ թագաւորէն յետոյ Բզնունեաց ծովու ափերուն վրայ աշխարհ եկաւ Գրիգոր Նարեկացին։ Սուրբի «Մատեան Ողբերգութեան» ստեղծագործութեան մէջ «դստիկոն» բառը կը նկարագրէ այն մարդոց, որոնք բնակարաններու վերնայարկերը ապաստանած էին, որովհետեւ մահը մտած էր քաղաք ու սկսէր էր բոլորին հալածել. «Ոչ միայն զառմիկս եւ զխառնիճաղանջս / այլ եւ զթագաւորս, հզօրս եւ ահագինս / Փախուցանեն, հանեն, տարագրեն / Ի դստիկոն յարկի ապարանիցն բարձրութեան / Եւ կամ ի բացի բնակեցուցանեն»։ («Մատեան Ողբերգութեան», բան ԿԹ.)
«Դստիկոն»ը մեր լեզուի լուսանցքներուն մէջ բնակութիւն գտած հիւր մըն է։ Բաւական ամօթխած՝ ան շատ չի խօսիր, ամէն տեղ երեւալ չի սիրէր։ Փոխանակ հետաքրքրուած ըլլալու ներկայի անցուդարձերով՝ կը նախընտրէ իր յիշատակներուն մէջ ամփոփուած մնալ։ Ասոր համար է, որ զայն կը տեսնենք 1985ին Երեւանի մէջ լոյս տեսած «Դիցաբանական Բառարան»ի մէջ, ուր կարօտով կը խօսի իր անցեալէն յիշատակ յուշարձանի մը մասին, երբ կը ներկայացնէ Փոքր Ասիոյ Պերգամա քաղաքին մէջ կառուցուած Զեւսի զոհարանը. «Մարմարեայ զոհարանը կառուցուել էր մ.թ.ա. 2րդ դարում։ 115 մարմարէ սալերից բաղկացած մեծ ֆրիզից պահպանուել են մինչեւ 50 աստուածների եւ նոյնքան գիգանտների քանդակներ։ 20 աստիճան ունեցող սանդուղքը տանում է երկրորդ դստիկոն, որտեղ գտնուում է փոքր ֆրիզը»։ Իսկ Մկրտիչ Աղաւնունին «Հայաստանի հին վանքեր եւ եկեղեցիներ սուրբ երկրին մէջ» (Երուսաղէմ, տպ. Սրբոց Յակոբեանց, 1931) աշխատասիրութեան մէջ բառը գործածեց վանք մը նկարագրելու համար. «Պատուհանները կամարաձեւ են, սիւներուն խոյակները զանազան ձեւեր ունին։ Արեւելեան պատերն ամբողջ են. կողմնակի մասերը կը մնան։ Եկեղեցին՝ համաձայն իր շինութեան, ժամանակին, կը թուի թէ իր նաւին վրայ ունէր դստիկոն մը»։
Իսկ դուք, յարգելի ընթերցող, այժմ կ՛ուզէք լսել «դստիկոն» բառի հայկական առաջին գործածութիւնը։ Երկու վկայութիւններ են անոնք, որոնք պահուած են Աստուածաշունչի Գործք Առաքելոց գիրքի մէջ։ Ահա այդ վկայութիւնները. «Լուացին զնա եւ եդին ի դստիկոնի անդ», «Անկաւ յերրորդ դստիկոնէն ի վայր»։ Հրաչեայ Աճառեանը հաստատած է, թէ բառի փոխառութիւնը թէեւ շատ հին է, սակայն տեղի չէ ունեցած Ս. Գիրքի թարգմանութեան ժամանակ, քանզի յունական օրինակի մէջ «դստիկոնէ բառի տեղ կան այլ բառեր։
«Դստիկոն» բառը ունի՞ արդիական գործածութիւն։ Հազիւ մէկ հատ, ան ալ «Գրականութիւն 8» դասագիրքի մէջ, որպէս «հայերէնի քիչ գործածուած բառ», աշակերտներուն ուղղուած «դժուար» հարցում։ Լսեցէ՛ք ուշադրութեամբ. «Ի՞նչ է նշանակում դստիկոն»- Ա. Օձիք, Բ. Էժանագին զարթ, Գ. Վերնահարկ, վերնատուն, Դ. Սրբիչ։ Մատիտները ձգեցէք, ժամանակը լրացաւ, հարցումին պատասխանն էր... «վերնատուն, վերնայարկ»։
Ընտիր գեղեցկութիւն է «դստիկոն» բառի ներկայութիւնը հայոց լեզուի մէջ։ Ինչպէս վերնատուն մը իր խորհրդաւոր մթութեան մէջ հետաքրքիր երեխաներուն կու տայ ընտանեկան հնութիւններ յայտնաբերելու առիթը, նոյնպէս «դստիկոն» բառը ընթերցողին կ՛ուղղէ հայկական մատենագրութեան հազուագիւտ էջերը, զոր սակաւաթիւ մարդիկ կը համարձակին թերթել։ Ուստի լաւ է ժամանակ առ ժամանակ բարձրանալ երկրորդ յարկ ու կատարել նորանոր գիւտեր։ Մնացէք խաղաղ՝ մինչեւ մեր յաջորդ գիւտը։