ՔԱՏԻՐ ԱՔԸՆ
ԳՈՀԱՐ Գրադարանը
Մայիս ամսուն կարեւոր մասը Պէյրութի մէջ անցուցի: Նախապէս բազմիցս այցելած քաղաքը այս անգամ միայնակ շրջելու եւ մանրամասն ճանչնալու առիթը ունեցայ: Արխիւներու վրայ նայելուս պատահականօրէն վերահասու եղայ ԳՈՀԱՐ Գրադարանին: Բարեկամս Ալեքսի աղջիկը՝ Ծովակ, հոն կ՚աշխատէր: Հայ երգարաններու եւ բառարաններու վրայ մասնագիտացած կեդրոն մը ըլլալը իմ այցելութեանս ընթացքին հասկցայ:
ԳՈՀԱՐ-ի այցելութեան պահուն իմ ուղեցոյցն էր հետազօտող Կարօ Տէրունեան: Խաչատուրեան ընտանիքին պատկանող շէնքին երկու յարկերուն մէջ արդի եւ ժամանակակից ոճով գրադարան եւ կազմատուն մը տեսայ: Ներքեւի յարկին մէջ աշխատող վարպետները, ընտանեկան արմատներով Ատանա, Մարաշ եւ Այնթապէն կանայք եւ մարդիկ սիրով ողջունեցին զիս: Ինծի հետ իրենց տարածքին թուրքերէնով խօսեցան:
Աշխարհի տարբեր վայրերէն գրեթէ փճացած գիրք/գրքոյկներ անոնց վարպետ ձեռքերուն մէջ էջ առ էջ նորոգուելով ու կազմուելով վերի յարկի գրադարանին մէջ տեղ կը գտնեն: Հայերէն ձեռագիրներ, Կիլիկիոյ Թագաւորութիւն եւ Հայ Ցեղասպանութեան վկայութիւններու վրայ 1,000-էն աւելի գիրքերու կողքին, 2,300-է աւելի հայերէն երգարաններ, 500-էն աւելի բառարաններ պարունակող այս գրադարանին ամենահին գիրքը թուագրուած է 1633-ի:
Գրադարանը նաեւ 3,500-էն աւելի երաժշտական ժապաւէններ, CD, DVD եւ LP ունի: Հաստատութեան անունը ձօնուած է Խաչատուրեան եղբայրներու մօր՝ տիկին Գոհարին: Այս անունով հիմնուած, հիւրահամերգներով աշխարհի չորս կողմերը շրջագայած, Թուրքիոյ մէջ ալ համերգներ տուած մեծ սիմֆոնիկ նուագախումբը 5 տարի առաջ իր առաքելութիւնը աւարտեց: Հիմա այդ անունը Պէյրութի մէջ այս գրադարանի շնորհիւ կ՚ապրի:
Փարամազի թատրերգութիւնը
Մեր շրջագայութեան վերջին օրերուն Կարօ, «հիմա քեզի համար անակնկալ մը ունիմ» ըսելով 5 տարի առաջ Ամերիկայի Շիկակօ քաղաքը, հին գրախանութէ մը յայտնաբերուած, մաքրուելով նորէն կազմուած գրքոյկ մը դրաւ սեղանին վրայ: Գիրքը Փարամազի թատրերգութիւն մըն էր:
Գրքոյկին առաջին էջերու վրայ բովանդակութեան եւ ե՞րբ գրուելուն, ո՞ւր բեմադրուելուն վերաբերեալ տեղեկութիւններ ունենալը նոր յայտնութիւն մըն էր ինծի համար։ Կարօն այս գրքոյկի PDF տարբերակը աւելի ետք ուղարկեց:
Փարամազի թատրերգութիւններու մասին «Հայ Յեղափոխական Փարամազ» գիրքս պատրաստելու ժամանակ իմացած էի։ Այս տեղեկութիւնը կու գար հայերէն նամակի մը թարգմանութենէն։ Գրքիս վերջին էջերուն մէջ այս նամակին բնագիրին եւ թարգմանութեան ալ տեղ տուած էի:
Փարամազի Վանեցի կուսակցական բարեկամ մը նամակ գրելով տեղեկութիւն կու տար. «Ձեր ‘Ձեռքերը Վերեւ»-ը Գունտաքճեան Աղջկանց Դպրոցին օգտին մէկ անգամ խաղալով 30 լիրա եկամուտ ապահովեցինք: Ներկայացում մըն ալ կայացաւ Օսմանեան նաւատորմին աջակցելու համար»:
Հետեւաբար գիտէի որ Փարամազ թատրերգութիւն գրած է, բայց տեղեակ չէի այս մէկէն: Թատրերգութեան PDF-ը թարգմանելու համար Ժնեւի մէջ ապրող բարեկամիս՝ Կարապետ Ելեկենին ղրկեցի: Իրմէ եկած պատասխանը կը պարզէր թէ թատրերգութեան ձեռագիր երեք օրինակները Ամերիկա ուղարկուած են, 1919-ին ալ տպուած։ Տպագրուած գրքին կողքին կը նշուի «Երաժշտախառն թատրերգութիւն» ծանօթագրութիւնը։ Բայց այստեղ ակնարկուած երաժշտութիւնը սահմանուած է երկու կամ երեք անքամ հնչող ժողովուրդական երգով։ Դարձեալ տպագիր գրքի նախաբանէն կ՚իմանանք թէ գիրքի նիւթը քաղուած է փաստացի իրողութենէ եւ 1912-ին Տիյարպեքիրի Արէքեան Վարժարանի մէջ բեմադրուած է տեղական բարբառով։ Պատումի հերոսն է Կարապետ Աղա կերպարը, որ իր դստեր հետ միասին լումայափոխութիւնով կը զբաղէր բարձր տոկոսներ պահանջելով։ Ան այսպէսով կը սնանկացնէր տարածաշրջանի հայ գիւղացիները եւ հարստութիւն կը դիզէր անոնց կալուածները գրաւելով։
Կախաղանին վրայ քաջ,
միջազգայնական եւ թատրերգակ
Անիրաւ դատաքննութեան արդիւնքով մահապատժի դատապարտուած Փարամազ (Մատթէոս Սարգիսեան) եւ 19 ընկերները Պէյազիտ Հրապարակին վրայ կախաղան բարձրացուեցան 15 Յունիս 1915 թուականին։ 110 տարիներ անցան այդ դէպքէն եւ տասը տարիներ փարամազներու վերաբերեալ իմ գիրքի հրատարակութենէն:
10 տարուայ ընթացքին այս նիւթի վրայ շատ բաներ գրուեցան, ըսուեցան: Սակայն սոցիալիստական ձախի մեծ մասը Մարքսի Կուգէլմանին գրած նամակին արտայայտածին նման այս նիւթը «լռութեան գաղտնիք»ով անտեսեց: Որովհետեւ ազգայնականութեամբ պղծուած սոցիալիզմի տարբերակները մեր երկրին մէջ ալ բաւական ազդեցիկ են:
Այս հողերուն մէջ սոցիալիստական շարժումի պատմութեան նորէն անդրադառնալու առիթ տուող այս աշխատանքը հեղափոխական փոփոխութիւն ստեղծած ըլլալով, նիւթը օրակարգին մէջ պահելու եւ Փարամազի 110-րդ մահուան տարելիցին «Հովին Բերածը Հովը Կ՚առնէ» անունով թատրերգութեան հեղինակի ինքնութեամբ յիշել ուզեցի:
Փարամազի եւ բարեկամներուն յիշատակները անմոռաց ըլլայ:
