ՄԱՐԻ ՅՈՎՀԱՆՆԻՍԵԱՆ
Եւ ջանքերիդ համար եւ
հոգսերիդ բազում
Բանաստեղծն իր սրտի վերջին
խօսքն է ասում
-Որպէսզի հար մնար նաիրեան ոգին,
Քեզ պէս հովիւ էր պէտք մեր յաս անտէր հօտին….
Համօ Սահեան
Կենսագրական
ՀՀ Ազգային հերոս, ականաւոր պետական-քաղաքական եւ ազգային գործիչ Կարէն Սերոբի Տէմիրճեանը ծնած է 1932 թ. Ապրիլի 17-ին՝ Երեւան, Վանէն եւ Կարինէն եկած գաղթականներու ընտանիքին։ Դեռ դպրոցական տարիներէն աչքի ինկած է իր լրջութեամբ եւ յատկապէս՝ տեխնիկական գիտութիւններու նկատմամբ հետաքրքրասիրութեամբ։ 1949թ. աւարտած է Երեւանի՝ ներկայիս Խրիմեան Հայրիկի անուան միջնակարգ դպրոցը։ 1949-1954 թթ. ուսանած եւ գերազանցութեամբ աւարտած է Երեւանի Կ. Մարքսի անուան փոլիթեքնիքական ինստիտուտի մեխանիկական ֆակուլտետը՝ ստանալով ճարտարագէտ-մեխանիկի մասնագիտութիւն, 1961թ.՝ Խորհրդային Միութեան Կոմունիստ Կուսակցութեան կեդրոնական կոմիտէի առընթեր Մոսկուայի բարձրագոյն կուսակցական դպրոցը։ 1954-1955 թթ. աշխատած է Լենինկրատի գիտահետազօտական ինստիտուտներէն մէկուն, 1955 թուականէն՝ Երեւանի էլեկտրատեխնիկական գործարանի մէջ՝ տեխնոլոգ, արտադրամասի աւագ վարպետ, պետ, կուսկոմիտէի քարտուղար, գլխաւոր ճարտարագէտ, տնօրէն։ 1966-1972թթ. եղած է ՀԿԿ Երեւանի քաղկոմի քարտուղար, երկրորդ քարտուղար, 1972-1974թթ.՝ ՀԿԿ կենտկոմի քարտուղար, 1974-1988թթ.՝ առաջին քարտուղար, 1991-1999թթ.՝ «Հայէլեկտրամեքենա» բաժնետիրական ընկերութեան նախագահ, գործադիր տնօրէն։
1988 թուականին կը սկսի Ղարաբաղեան շարժումը, որու լուծման հարցին կեդրոնի հետ ունեցած տարաձայնութիւնները պատճառ դարձան Տէմիրճեանի պաշտօնաթողութեան։ Տարիներ շարունակ ան հեռու կը մնայ ակտիվ քաղաքականութենէն՝ մինչ ժամանակը կը բերէ նոր մարտահրաւէրներ։ Այս առթիւ տեղին է յիշել Կարէն Տէմիրճեանի խոստովանութիւնը. «Երբ 1988թ. ժողովուրդը չհասկացաւ ինձ ու հեռացաւ ինձմէ, ես որոշեցի, որ այլեւս պէտք չէ մնամ քաղաքականութեան մէջ եւ հեռացայ։ 1998թ. ես հասկցայ, որ պէտք եմ իմ ժողովուրդին, որ ան յոյսեր կը կապէ ինձ հետ, սպասումներ, եւ ես վերադարձայ»։ Շռնդալից էր 1998թ. Կարէն Տէմիրճեանի վերադարձը մեծ քաղաքականութիւն։ Ժողովուրդը ցնծութեամբ ընդունեց անոր առաջադրումը նախագահական ընտրութիւններուն։ Սպասումներուն հակառակ՝ ընտրախախտումներու արդիւնքին Տէմիրճեանը չընտրուեց հանրապետութեան նախագահ։ Եւ երկրի մէջ անկայուն իրավիճակ չստեղծելու պատճառով՝ չբողոքարկեց ընտրութիւններու արդիւնքներուն, այլ՝ ընտրեց սահմանադրական պայքարի ճանապարհը։ Ստեղծեց եւ ղեկավարեց Հայաստանի Ժողովրդական կուսակցութիւնը։1999թ. Վազգէն Սարգսեանը դիմեց Կարէն Տէմիրճեանին Ազգային ժողովի յաջորդ ընտրութիւններուն միասին մասնակցելու խնդրանքով։ Եւ ձեւաւորուեցաւ «Միասնութիւն» դաշինքը, որ ընտրութիւններուն ստացաւ ժողովուրդի ձայներու բացարձակ մեծամասնութիւնը։ Կարէն Տէմիրճեանը ընտրուեցաւ Ազգային ժողովի նախագահ, իսկ Վազգէն Սարգսեանը նշանակուեցաւ ՀՀ վարչապետ։ Սակայն նոյն տարուայ Հոկտեմբերի 27-ին կտրուեցաւ միասնութեան այդ ճանապարհը։ Ազգային ժողովի դահլիճ ներխուժած զինուած ահաբեկիչներու ձեռքով սպանուեցան թէ՚ Կարէն Տէմիրճեանը, թէ՚ Վազգէն Սարգսեանը եւ անոնց հետ վեց գործիչներ։
«Թերեւս մեծ խորհուրդ կայ այն իրողութեան մէջ, որ դարավերջին եկան ու միախառնուեցան փորձն ու իմաստութիւնը, քաջութիւնն ու կորովը եւ դարձան Կարէն Տեմիրճեան ու Վազգէն Սարգսեան «Միասնութիւն»։ Երբեւիցէ այդքան չէին ներդաշնակուած պատմական պահի գիտակցումը, քաղաքական կամքն ու պատասխանատւութիւնը, պետութեան ապագան երաշխաւորելու կարողունակութիւնը։ Այդ «Միասնութեան» ծնունդը Հայաստանի վերածննդի առհաւատչեան էր եւ այնքան յստակ ու տեսանելի, որ թշնամին մեզմէ շուտ նկատեց։ Իսկ ապրողներուս ժառանգուեցաւ պետական մտածողութեան նոր գաղափարախօսութիւնը, որ ծնաւ մեր կեանքի խրամատներուն, իմաստաւորուեցաւ Վազգէն Զօրավարի տառապանքի փորձով, ամբողջականացաւ Կարէն Տէմիրճեան առաջնորդի խորաթափանցութեամբ ու… չհասցրեց դառնալ ամենքիս կենսակերպը», (Գագիկ Յարութիւնեան, 17.04.2002թ.)։
Կարէն Տէմիրճեանի
ժառանգութիւնը՝ չափելի ու
անչափելի
Կարէն Տէմիրճեանի՝ Խորհրդային Հայաստանի ղեկավարման 14 տարիները յաճախ կը բնութագրուին որպէս կայուն զարգացման, արդիւնաբերական վերելքի եւ սոցիալական բարելաւման ժամանակաշրջան։ Հայաստանի մէջ կը կառուցուէր արդիւնաբերական խոշոր ձեռնարկութիւններ, կ՚ընդլայնուէր գիտահետազօտական ներուժը, կը ստեղծուէր մշակութային նոր հաստատութիւններ։ Շահագործման կը յանձնուէր Երեւանի «Զուարթնոց», Կիւմրիի «Շիրակ» եւ սահմանամերձ շրջաններու օդանաւակայանները, Երեւանի Մետրոպոլիտենը, Մեծամօրի աթոմակայանը, Մարզահամերգային համալիրը, կը կառուցուին Արփա-Սեւան ջրատարը, գրապալատը, Մասիս-Նուռնուս ու Աղստաֆա-Իջեւան-Հրազդան-Սեւան-Մարտունի երկաթուղային մայրուղիները, Մեղրի-Քաջարան ավտոճանապարհը եւ այլն։ Անոր ջանքերով 1978թ. ՀԽՍՀ նոր սահմանադրութեան մէջ կը վերահաստատուի հայերէնը պետական լեզու ամրագրող յօդուածը։ Տեղին է յիշել Գարեգին Ա Ամենայն Հայոց կաթողիկոսի գրառումը. «Դուք ձեր հայրենասիրութիւնը ապացուցեցիք ձեր հայրենաշէնութեամբ»։ Եւ իզուր չէ, որ ժողովուրդը անոր տուած է «Կարէն Շինարար» պատուանունը։
Կարէն Տէմիրճեանի անունը
այսօր դաջուած է Հայաստանի դէմքին
Տէմիրճեանի անունով կոչուած են Երեւանի մետրոպոլիտենը, Մարզահամերգային համալիրը, Երեւանի թիւ 139 դպրոցը, փողոցներ՝ մայրաքաղաքի եւ ՀՀ այլ քաղաքներուն։ 2001թ. Երեւանի մէջ հիմնադրուած, 2007թ. Բացուած է Կարէն Տէմիրճեանի թանգարանը, ուր կարելի է ծանօթանալ անոր կեանքի եւ գործունէութեան հետ, տեսնել լուսանկարներ, տեսաֆիլմեր, փաստաթղթեր կապուած Տէմիրճեանի կեանքի հետ, ինչպէս նաեւ անձնական իրերէն, անոր կառավարական պարգեւները, յուշանուէրները, արուեստի գործերը։ 2023թ. Կարէն Տէմիրճեանի անունը կրող Երեւանի մարզահամերգային համալիրի դիմաց տեղադրուած է անոր յուշարձանը։
Մեծերու հայեացքը մեծին
Գեղանկարիչ Գրիգոր Խանջեանը կը պատմէ, որ Տէմիրճեանը արուեստի մարդկանց յաճախ կը հանդիպէր. «Նա չէր սիրում, որ ասէին՝ դուք էք վերեւում։ Ասում էր՝ եթէ պետութիւնը վերեւում է, ապա ժողովուրդն էլ է այնտեղ»։ Ակադէմիկոս Գրիգոր Գուրզադեան. «Նա իրադարձութիւն էր, երեւոյթ, եւ յայտնի չէ, թէ մէկ էլ երբ եւ ինչպէս կը յայտնուի, կ՚երեւայ, եւս մի այսպիսի շողշողուն աստղ հազարամեակների հեռաւորութիւնից եկող մեր այս բազմաչարչար ժողովրդի երկնակամարում…»։ «Չէ՞ որ Կարէն Տէմիրճեանը աւելին էր, քան ժողովրդի սիրեցեալ զաւակը, աւելին էր, քան կուսակցութեան առաջին քարտուղարը, քան Կարէն Շինարարը, քան Ազգային ժողովի նախագահը։ Նա աւելին էր, քան ինքը։ Նա առաքեալ էր…». Ըսած էր Սիլվա Կապուտիկեան։
***
Հարցազրոյց Կարէն Տէմիրճեանի որդի՝ Հայաստանի Ժողովրդական կուսակցութեան նախագահ Ստեփան Տէմիրճեանի հետ։
Տիար Տէմիրճեան, որպէս որդի՝ ո՞րն է այն յատկանիշը, որ ամենաշատ կը գնահատէիք ձեր հօր մէջ ոչ թէ որպէս պետական գործչ, այլ որպէս մարդ։
Թէ՚ որպէս մարդ, թէ՚ որպէս պետական գործիչ՝ ես կ՚ընդգծէի անոր պատասխանատւութեան, արժանապատւութեան զգացումը, լայնախոհութիւնը, ազնւութիւնը։ Անոր գրառումներու մէջ կրնաք կարդալ հետեւեալ միտքը. «Մեր ժողովուրդը շատ դիւրահաւատ է, անոր շատ խաբած են, բայց ես երբեք չեմ խաբեր իմ ժողովրդին»։ Եւ իսկապէս՝ միշտ ազնիւ էր ժողովուրդի նկատմամբ։ Ան խստապահանջ էր, բայց առաջին հերթին իր նկատմաբ։ Էութեամբ շատ մեծահոգի, բարի մարդ էր։
Կարէն Տէմիրճեանը յաճախ կը յիշուի որպէս պետականութեան խորհրդանիշ։ Ըստ ձեզ՝ ո՞րն էր անոր գլխաւոր սկզբունքը, որ կրնար ծառայել օրինակ այսօրուայ քաղաքական մշակոյթի համար։
Գլխաւոր սկզբունքը ես կ՚ըսէի նախ սկզբունքներ ունենալն է, պետական շահերով առաջնորդուիլը եւ պատասխանատւութեան զգացումը ստանձնած գործի նկատմամբ։ Անոր պակասը մենք շատ տեսած ենք եւ կը տեսնենք։ Պետական գործիչը պէտք է պատասխանատւութիւն զգայ իր ըսած ամէն խօսքի համար եւ պէտք չէ ըսէ միայն այնպիսի բաներ, որ տուեալ պահուն շահեկան են իր համար եւ ականջահաճոյ՝ ժողովուրդի համար։
Կարէն Տէմիրճեանը կ՚ըսէր, որ ղեկավարը պէտք է իրատեսական նպատակներ դնէ իր առաջ եւ հասնի անոնց կատարմանը, ինչը եւ ինքը կ՚ընէր, սակայն հնարաւորութիւններով չամրապնդուած նպատակներու առաջքաշումը կը դառնայ բախտախնդրութիւն։
Ընտանեկան ի՞նչ աւանդոյթներ կը պահպանէր Կարէն Տէմիրճեանը, որոնք դուք կը շարունակէք մինչ այսօր։
Եթէ կարճ՝ ըսեմ հետեւեալը՝ այդ ընտանիքը սիրելու, ընտանեկան ջերմութիւնը պահպանելու աւանդոյթն է։ Չնայած իր զբաղուածութեան՝ ան ժամանակ կը գտնէր, կը շփուէր մեր հետ։ Անոնք անմոռանալի պահեր էին։ Միասին մենք կը նշէինք տօնական օրերը։ Իր արձակուրդները կ՚անցկացնէր ընտանիքի հետ, շատ կը սիրէր ժամանակ անցկացնել նաեւ թոռնուհիներու հետ։ Եւ եթէ ան այսօր կենդանի ըլլար՝ կը հպարտանար իր թոռնուհիներով, որոնք շատ բարձր կը պահեն իր անունն ու պատիւը։
Կարէն Տէմիրճեանի կերպարը յաճախ կ՚ընկալուի որպէս «ժողովրդի առաջնորդ» կամ «ժողովրդի մարդ»։ Ըստ ձեզ՝ այդպիսի կերպարները կը ծնուի՞ն, թէ ձեւաւորուին ժամանակի պահանջով։
Կարէն Տէմիրճեանը օժտուած էր առաջնորդի որակներով, եւ ան իր գործունէութեամբ ցոյց տուաւ, թէ որքան կարեւոր է անձի դերը պատմութեան մէջ։ Ան պահանջուած էր եւ կը վայելէր ժողովուրդի սէրն ու յարգանքը թէ՚ Խորհրդային տարիներուն, թէ՚ նորանկախ Հայաստան։ Ժողովուրդի այդ վերաբերմունքը ան վաստակած էր իր ազգանուէր գործերով։ Կարէն Տէմիրճեանը արժանապատուօրէն կը ներկայացնէր մեր երկիրը։ Անոր կը յարգէին նաեւ Հայաստանէն դուրս։ Կը յիշեմ, թէ ինչ ջերմութեամբ անոր կ՚ընդունէին հարեւան Վրաստանի մէջ։ Կ՚ըսէր, որ իր գործունէութեան ժամանակ միշտ յենուած է ժողովուրդի վրայ։ Անոր պէտք էր, որ ժողովուրդը հասկնայ եւ հաւատայ իրեն։ Եւ ի հարկէ՝ այդ հանդիպումները ուժ կու տային իրեն։
Եթէ այսօր հնարաւորութիւն ունենայիք՝ ապա ի՞նչ կը զրուցէիք Կարէն Տէմիրճեանի հետ։
Կարէն Տէմիրճեանը բազմակողմանի զարգացած մարդ էր եւ շատ հետաքրքիր զրուցակից։ Ես կրնամ ըսել, որ իմ եւ եղբօրս համար ոչ միայն հայր էր, այլ նաեւ աւագ ընկեր։ Եւ մենք կը զրուցէինք ամենատարբեր թեմաներէն՝ երաժշտութիւն, արուեստ, քաղաքականութիւն, պատմութիւն։ Ես կը յիշեմ այդ զրոյցները եւ շատ կը կարօտնամ։
