Շփուելով ուշադրութեան արժանի հաւաքականութեան հետ

Անուանի կինօբեմադրիչ Ատոմ Էկոեան Սերա Տինքի եւ Էրիք Նազարեանի պսակադրութեան մասնակցեցաւ իբրեւ նորապսակներու խաչեղբայրը։ Այդ մէկ շաբաթուան թոհուբոհի մէջ Մարալ Տինք յաջողեցաւ Ատոմ Էկոեանի հետ զրուցելով, Իսթանպուլեան տպաւորութիւններու մասին։

ՄԱՐԱԼ ՏԻՆՔ

maraldink@agos.com.trՄարալ Տինք- Միտքս տան­ջող առա­ջին հար­ցումով սկսիմ։ Ին­չո՞ւ այսքան ու­շա­ցաք։

Մարալ Տինք- Միտքս տան­ջող առա­ջին հար­ցումով սկսիմ։ Ին­չո՞ւ այսքան ու­շա­ցաք։

Ատոմ Էկոեան- Բազ­միցս հրա­ւէր ստա­ցած եմ Իս­թանպու­լի Կի­նօփա­ռատօ­նէն։ Կազ­մա­կեր­պիչնե­րուն նա­մակով դի­մեցի եւ հար­ցուցի. «կ՚երաշ­խա­ւորե՞ն որ ազա­տօրէն պի­տի կա­րենամ խօ­սիլ ցե­ղաս­պա­նու­թեան նիւ­թով»։ Այս հար­ցումիս պա­տաս­խա­նը եր­բեք չեմ ստա­ցած։ Բայց եթէ քիչ մը աւե­լի խո­րանանք, ես ալ բազ­մա­թիւ սփիւռքա­հայե­րու նման կը դի­մադ­րէի Թուրքիա գա­լու գա­ղափա­րին։ Կինս Ար­սի­նէ Խան­ճեան վեր­ջին տա­րինե­րուն յա­ճախ գտնուեցաւ Իս­թանպուլ։ Ես տպա­ւորուած եմ իր պայ­ծա­ռամ­տութե­նէն, բայց չէի հասկցած որ այսքան հե­ռաւո­րու­թեան վրայ ինչ դի­տար­կումներ կրնայ ու­նե­նալ։ Ան­կա­րելի էր մեր­ժել Էրիք Նա­զարեանի եւ Սե­րա Տին­քի հար­սա­նիքին խա­չեղ­բայր ըլ­լա­լու առա­ջար­կը։ Ար­տա­կարգ առիթ մըն էր հոս գա­լու հա­մար։ Ի վեր­ջոյ ըն­տա­նեկան եւ անձնա­կան խնդրի մը հա­մար կու գա­յի։ Միակ օրա­կարգս էր իմ սի­րելի բա­րեկամ­նե­րուն սէ­րը ող­ջունել։ Բայց այստեղ ան­ցուցած մէկ շա­բաթուայ ըն­թացքին կար­ծես աշ­խարհ մը բա­ցուե­ցաւ առ­ջեւս։ Ար­սի­նէն կը պատ­մէր որոշ բա­ներու փո­խուած ըլ­լա­լը։ Իսկ ես մին­չեւ որ հոս գամ չէի հասկցած շա­րու­նա­կուող երկխօ­սու­թեան բնոյ­թը։

Մ.Տ- Իսկ ի՞նչ տպա­ւորու­թիւններ ու­նե­ցաք։

Ա.Է- Մենք սփիւռքի պայ­մաննե­րուն մէջ մոռ­ցած էինք հա­յերու եւ թուրքե­րու յա­րաբե­րու­թիւննե­րը։ Պատ­մութիւ­նը ընդհա­տած էր այդ յա­րաբե­րու­թիւնը եւ մենք այդ պա­հուն մէջ սա­ռած էինք։ Իսկ հոս նկա­տեցի որ յա­րաբե­րու­թիւննե­րը կը զար­գա­նան եւ երկխօ­սու­թեան պատ­ճա­ռաւ կեն­սունա­կու­թիւն մը կ՚ապ­րուի։ Մենք մեր ապ­րած եր­կիրնե­րուն մէջ ու­զե­ցինք որ իմա­նալի դառ­նայ մեր տա­ռապան­քը։ Իսկ այ­սօր կը նկա­տեմ որ Հռո­մի Փրան­կիսկոս Պա­պի յստակ յայ­տա­րարու­թիւնը, Գեր­մա­նիոյ, Ավստրիոյ կամ Պել­ճիոյ խորհրդա­րան­նե­րու որո­շումնե­րը ան­բա­ւարար են ճնշում մը բա­նեց­նե­լու հա­մար։ Խնդիրը Թուրքիոյ ներսն է։ Եթէ սփիւռքը այս տե­ղի հա­սարա­կու­թեան հետ կապ չու­նե­նայ, գոր­ծընթաց­քէն ալ դուրս կը մնայ։ Բա­ցի այդ բո­լորէն, կը խու­սա­փէի ինքզինքս ան­կա­րեւոր զգա­լու վտան­գէն։ Մեծ ջան­քե­րով նուաճում մը ար­ձա­նագ­րած էի եւ չէի ու­զեր զայն կորսնցու­նել։ Սա­կայն այստեղ նկա­տեցի փո­փոխու­թիւնը, պայ­ծա­ռու­թիւնը տե­սայ եւ ան­հա­ւատա­լի մարդկանց հետ ծա­նօթա­ցայ։

Մ.Տ- Այսքան կարճ ժա­մանա­կի մէջ ինչպէ՞ս նկա­տեցիք այս բո­լորը։

Ա.Է- Քա­նի մը գոր­ծօններ կան։ Այ­ցե­լեցի Հրանդ Տինք հիմ­նարկը եւ Ակօ­սը ու տե­սայ որ կանք։ Կանք եւ միշտ հոս էինք։ Օտա­րու­թիւն չզգա­ցի, ան­մո­ռանա­լի զրոյցներ ու­նե­ցայ այդ եր­դի­քին տակ։ Ար­սի­նէի հետ ճա­շարան մըն էինք։ Յան­կարծ նկա­տեցի որ կող­քի սե­ղանը նստող­նե­րը «ցե­ղաս­պա­նու­թիւն» բա­ռը գոր­ծա­ծեցին։ Իս­կոյն մաս­նակցե­ցայ իրենց զրոյ­ցին։ Քիւրտ ու­սա­նող մը եւ իր ու­սուցիչն էր։ Տի­յար­պէ­քիր­ցի էին եւ ին­ծի պատ­մե­ցին հայ­կա­կան ցե­ղաս­պա­նու­թեան մա­սին իրենց գի­տակ­ցութեան պատ­մութիւ­նը։ Հրանդ Տին­քի սպա­նու­թիւնով հա­զարա­ւոր­ներ փո­ղոց թա­փելով «բո­լորս հայ ենք, բո­լորս Հրանդ ենք» գո­ռացած էին։ Մենք կար­ծե­ցինք որ «ցե­ղաս­պա­նու­թիւնը կ՚ըն­դունինք» կ՚ըսեն։ Մինչդեռ անոնք իրո­ղու­թեան մէջ «Հրանդ ենք, քան­զի խօս­քի ազա­տու­թիւն կ՚ու­զենք» կ՚ըսէին։ Մենք ամէն ինչ մէկ սահ­մա­նով տես­նե­լու վար­ժուած էինք։ Հի­մա անդրա­դար­ձած ենք որ մեր ու­շադրու­թեան ար­ժա­նի հա­ւաքա­կանու­թիւն մը կայ եւ միայն այդ հա­ւաքա­կանու­թեան մտայ­նութեան փո­խուե­լով է որ պի­տի յաղ­թա­հարենք մեր վա­խերը։

Մ.Տ- Իսկ յու­սա­խաբու­թեան պա­հեր չու­նե­ցա՞ք։

Ա.Է- Օս­մա­նեան լու­սանկար­չութեան պատ­մութեան մա­սին ցու­ցա­հան­դէս մը այ­ցե­լեցի։ Հա­յու անու­նը միայն մէկ ան­գամ գոր­ծա­ծուե­ցաւ, այն ալ Ապ­տուլ Հա­միտի դէմ մա­հափոր­ձի պատ­ճա­ռաւ։ Պաշ­տօ­նական տե­սու­թիւնը կրկնուած էր՝ հա­յը կը ներ­կա­յանար ահա­բեկի­չի դե­րով։ 1922-ի թուար­կուած ֆիլ­մի մը որմնազ­դը տե­սայ։ Դե­րասան­նե­րուն եւ նկա­րահան­նե­րուն կէ­սը հայ էին։ Խտրա­կանու­թիւնը զգա­ցի։

Մ.Տ- Եթէ հա­սարա­կու­թիւնը գի­տակ­ցի հայ­կա­կան ցե­ղաս­պա­նու­թեան, պե­տու­թեան դիր­քո­րոշու­մը կը փո­խո՞ւի։

Ա.Է- Եթէ օր մը Թուրքիոյ պե­տու­թեան ըն­թացքը պի­տի փո­խուի, այդ բա­նը միայն հա­սարա­կու­թեան ճնշու­մով պի­տի ըլ­լայ։ Մենք սփիւռքի մէջ մեր ապ­րած եր­կիրնե­րու իշ­խա­նու­թիւննե­րուն ճնշե­ցինք ցե­ղաս­պա­նու­թեան ճա­նաչու­մին հա­մար։ Պա­տաս­խա­նատուու­թիւն մըն էր մեր վրայ։ Բայց ստի­պուած ենք այս երկրի ան­ցուդար­ձե­րուն ալ հե­տեւիլ։

Մ.Տ- Ի՞նչ տար­բե­րու­թիւն կը տես­նէք ցե­ղաս­պա­նու­թեան Եւ­րո­պա կամ Ամե­րիկա­յի ու Թուրքիոյ մէջ յի­շատակ­ման մի­ջեւ։

Ա.Է- Հա­տուած մը կայ որ հա­մոզուած է թէ ցե­ղաս­պա­նու­թիւնը մի­այն հա­յերը կրնան յի­շատա­կել։ Ոչ ոք կրնայ զգալ մեր ող­բերգու­թիւնը։ Քա­ղաքա­կան մեր­ձե­ցում մըն է այս։ Իսկ Թուրքիոյ մէջ յի­շատա­կու­մը էական է։ Թաք­սի­մի յի­շատակ­ման պա­հուն թուրքեր եւ քիւրտեր կա­յին։ Ցե­ղաս­պա­նու­թիւնը հա­սարա­կու­թեան իմաց­նե­լու ուղղու­թեամբ աշ­խա­տող թուրք եւ քիւրտ աքա­տեմա­կան­ներ կան։ Սփիւռքա­հայերս պէտք է հասկնանք որ ու­րիշներ ալ կրնան յի­շատա­կել ցե­ղաս­պա­նու­թիւնը։ Արեւմտեան եր­կիրնե­րուն մէջ ալ այդ չէ՞ եղած։ Քա­ղաքա­կան գոր­ծիչներ հրա­շալի ճա­ռեր կ՚ար­տա­սանեն ամէն տարի Ապրիլ 24-ին։ Բայց այդ ելոյթնե­րը զգա­ցումնե­րէն չեն բխիր։ Իսկ Թուրքիոյ մէջ ըն­կե­րային կա­ռոյց մըն է որ կը բարձրա­նայ։

Մ.Տ- Ինչպէ՞ս կը գնա­հատէք դա­րադար­ձը գե­ղարուես­տա­կան ար­տադրու­թեան առու­մով։

Ա.Է- Գե­ղարուես­տա­կան գոր­ծե­րը ծրագ­րի մը շրջագ­ծով չեն ստեղ­ծուիր։ Արուես­տա­գէտը իր կեան­քի որոշ մէկ պա­հուն զգա­ցում մը դրսե­ւորել կ՚ու­զէ եւ արուես­տի գոր­ծը կը ծնի։ Ան­շուշտ նշեմ որ Վե­նետի­կի եր­կա­մեակին Հա­յաս­տա­նի տաղաւարին մեծ մրցա­նակը նուաճե­լը կամ Սար­գի­սին Թուրքիան ներ­կա­յաց­նե­լը հպար­տութիւն պատ­ճա­ռող երե­ւոյթներ են։ Մեծ փլու­զումէն 100 տա­րի ետք, հա­րազատ մշա­կոյ­թը վե­րակեր­տե­լու ըն­թացքին մէջն ենք։

Մ.Տ- Ցե­ղաս­պա­նու­թեան մա­սին ֆիլմ մը նկա­րահա­նել կը խոր­հի՞ք։

Ա.Է- Ոչ։ Բայց ու­շագրաւ է, նոր ֆիլմս «Վեր­յի­շել» Հո­լոքոս­թը նիւթ կ՚առ­նէ։ Ֆիլ­մի հե­րոսը ըն­տա­նիքը կորսնցու­ցած է Օշ­վիթցի մէջ, որո­շած է իր ըն­տա­նիքը սպան­նողնե­րէն վրէժ լու­ծե­լ։ Սա­կայն ալ­զայմը­րէ տա­ռապե­լուն պատ­ճա­ռաւ մոռ­ցած է բուն նպա­տակը։ Զինք կը տես­նենք հիւ­րա­նոցի սե­նեակի մը մէջ ձեռ­քին ատրճա­նակով կը սպա­սէ ու չի գի­տեր թէ ո՞վ եւ ին­չո՞ւ պէտք է սպան­նէ։

Մ.Տ- Իսկ ո՞րն է Իս­թանպու­լի ապ­րումնե­րու ան­մո­ռանա­լի պա­հը։

Ա.Է- Այն պա­հը երբ եկե­ղեց­ւոյ մուտքին իբ­րեւ խա­չեղ­բայր կը ձեռ­նուիմ եկող­նե­րուն հետ։ Շատ զգա­ցուե­ցայ։ Ան­հա­ւատա­լի դիրք մըն էր։ Տե­ղացի հա­յերուն եկե­ղեցին էի, այ­սինքն անոնց տու­նը եւ իբ­րեւ տան­տէր կը դի­մաւո­րէի զի­րենք։ Ու­շադրու­թեամբ նա­յեցայ անոնց դէմ­քե­րուն եւ իրենց հետ նոյն զգա­ցու­մը, միաս­նութիւ­նը կի­սել ան­մո­ռանալի դարձաւ։