ՆՈՐԱՅՐ ՏԱՏՈՒՐԵԱՆ

Նորայր Տատուրեան

ՕԳՈՍՏՈՍ

5 Օգոս­­տոս։ Արե­­ւածա­­գէն ժամ մը առաջ։ Ու­­ղե­­­ցոյց Նու­­նէն զբօ­­սաշրջիկ­­ներ բե­­րած է Նո­­րավանք, Օր­­բէ­­­լեան­­նե­­­րու իշ­­խա­­­նական տոհ­­մի մա­­տուռ-դամ­­բա­­­րան։ Բո­­լորը կը նկա­­տեն, թէ կի­­սամութ, միայարկ, քա­­ռան­­կիւն այդ տա­­պանա­­տու­­նը իր պար­­զութեամբ հա­­կապատ­­կեր մը կը կազ­­մէ Նո­­րավան­­քի քան­­դա­­­կազարդ այլ շի­­նու­­թիւննե­­րուն հետ։

-Ու­­շա­­­դի՛ր եղէք արե­­ւելեան ճա­­կատի փոքր լու­­սա­­­մու­­տին։ Ին­­չո՞ւ է ան շե­­ղակի։ Կար­­ծէք թէ Սի­­րանէս ճար­­տա­­­րապե­­տը սխալ շի­­նած է զայն... Ոչ։ Որով­­հե­­­տեւ, ամէն տա­­րի այ­­սօր, 5 Օգոս­­տո­­­սին տե­­ղի կ՚ու­­նե­­­նայ «Նո­­րավան­­քի հրաշ­­քը»։ Օրուայ առա­­ջին լոյ­­սը կ՚անցնի այդ լու­­սա­­­մու­­տէն, կ՚իջ­­նէ իշ­­խան Էլի­­կում Օր­­բէ­­­լեանի պառ­­կած առիւ­­ծի պատ­­կե­­­րով այս տա­­պանա­­քարին վրայ ու հոն կը յայտնուի պայ­­ծառ խաչ մը։

Ակա­­նատես ըլ­­լալ այսպի­­սի հրաշ­­քի՝ հա­­զուա­­գիւտ փոր­­ձա­­­ռու­­թիւն է։ Ոմանք բջի­­ջային հե­­ռաձայննե­­րը, ոմանք ալ լու­­սանկա­­րի գոր­­ծիքնե­­րը պատ­­րաստած են ար­­ձա­­­նագ­­րե­­­լու հա­­մար այդ իւ­­րօ­­­րինակ երե­­ւոյ­­թը։ Սպաս­­ման խորհրդա­­ւոր պա­­հը նաեւ կը ստեղ­­ծէ «օգոս­­տոս»ի եւ «Օգոս­­տո­­­ս»նե­­րու մա­­սին խօ­­սելու կար­­ճա­­­տեւ առիթ մը։

-Պէտք է ըն­­դունիլ, թէ Օգոս­­տո­­­սը իր նախ­­կին փայ­­լը կորսնցու­­ցած բառ մըն է, Նու­­նէ։ Այժմ, ամ­­սա­­­նուն մը միայն։ Մեր մօտ յի­­շելի է «Օգոս­­տո­­­սի աղուէս» ար­­տա­­­յայ­­տութիւ­­նը, «սաս­­տիկ նի­­հար»։

- Թէեւ ան ամիս­­նե­­­րուն ամե­­նէն արե­­ւափայլն է, աւե­­լի պայ­­ծա­­­ռը, աւե­­լի ջեր­­մը։

- Ճիշդ է։ Եւ նա­­յելով իր ստու­­գա­­­բանու­­թեան, այդպէս պէտք է որ ըլ­­լայ. մեծ, պատ­­կա­­­ռելի ու կայ­­սե­­­րական։ «Օգոս­­տոս»ը փո­­խառու­­թիւն մըն է լա­­տինե­­րէն augustus բա­­ռէն, հռով­­մէացի­­ներու ու­­թե­­­րորդ ամի­­սը, որ այդպէս կո­­չուած է Օգոս­­տոս կայսրի անու­­նով-Imperator Caesar Divi filius Augustus, ծնեալ՝ Gaius Octavius։

-Այն կայսրը, որուն արե­­ւելեան քա­­ղաքա­­կանու­­թեան մէջ կա­­րեւոր տեղ ու­­նե­­­ցած էր մեր եր­­կի­­­րը։ Գի­­տակ­­ցե­­­լով, թէ Հա­­յաս­­տա­­­նը նուաճել կա­­րելի չէ, կայսրը զայն իր ազ­­դե­­­ցու­­թեան են­­թարկել փոր­­ձած է նշա­­նակուած գա­­հակալ­­նե­­­րու մի­­ջոցով։

-Սա­­կայն հայ թա­­գաւոր­­նե­­­րը, մին­­չեւ Ք.Ա. առա­­ջին դար վա­­րած են ինքնու­­րոյն քա­­ղաքա­­կանու­­թիւն։ Նու­­նէ, բա­­ռը նա­­խապէս augusta է եղած- «սուրբ, նուիրա­­կան», յե­­տոյ «կայսրու­­հի, թա­­գու­­հի, ար­­քա­­­յու­­հի, տիկ­­նանց տի­­կին, աշ­­խարհա­­տիկին, ինքնա­­կալու­­հի»։ Այս կո­­չու­­մը տրուած է նաեւ Տի­­րամօր՝ «Օգոս­­տոս Տի­­րու­­հի, Օգոս­­տա­­­տիրու­­հի»։

-Եւ, Օգոս­­տոս 15-ի մեր­­ձա­­­կայ Կի­­րակի օրը Ս. Աս­­տուածած­­նի Վե­­րափոխ­­ման տօնն է։

-Մե­­զի ծա­­նօթ որ­­պէս նաեւ «Խա­­ղողօրհնէք»։ Նու­­նէ, «Օգոս­­տոս»ը որ­­պէս տիտ­­ղոս, Հռո­­մի ծե­­րակոյ­­տի եւ ժո­­ղովուրդին կող­­մէ նախ յատ­­կա­­­ցուած է, մեր յի­­շած Հոկ­­տա­­­ւիանոս Կե­­սար կայսրին, ապա հռով­­մէացի այլ կայսրե­­րուն։

-Եւ այլ եր­­կիրնե­­րու մե­­նատէ­­րերուն... Եղի­­շէ Վար­­ժա­­­պետ Մե­­ծատու­­րեան­­ցը Ռու­­սաց Աղէք­­սանդր Գ.ի թա­­գադ­­րութեան առ­­թիւ 1885-ին գրած է «Ու­­ղերձ», հե­­տեւեալ խո­­րագի­­րով. «Առ Օգոս­­տա­­­փառ եւ Ինքնա­­կալ Մեծ Կայսրն Ամե­­նայն Ռու­­սաց Աղէք­­սանդր Գ.ի Թա­­գադ­­րութեան Նո­­րին Կայ­­սե­­­րական Մե­­ծու­­թեան ի 15 Մա­­յիսի 1883 ի Մոսկվա»։

-Ուստի, բա­­ռը հա­­մապա­­տաս­­խան էր «Կայ­­սե­­­րական Մե­­ծու­­թիւն» տիտ­­ղո­­­սին։ Բա­­ռը ապա դար­­ձաւ ածա­­կան՝ «վե­­հափառ, կայ­­սե­­­րական»։

Մա­­տու­­ռին մէջ հի­­մա տե­­սանե­­լի կը դառ­­նան ճար­­տա­­­րապե­­տական ման­­րա­­­մաս­­նութիւններ, երբ բարձրա­­ցող արե­­ւը կը սկսի լու­­սա­­­ւորել ներ­­սը. յա­­ւեր­­ժութեան նշա­­նը կամ անի­­ւը, կեռ­­խա­­­չերը, որ­­դան կար­­միր որ­­մա­­­զար­­դեր եւ ամե­­նէն կա­­րեւո­­րը՝ Էլի­­կում իշ­­խա­­­նի տա­­պանա­­քարը։

-Պա­­րոն ստու­­գա­­­բանու­­թիւն, տա­­պանա­­քարի վրայ փո­­րագ­­րուած է հա­­սակով կանգնած առիւծ, որ մարմնի վեր­­նա­­­մասով շրջուած է ու կը նա­­յի դի­­տողին։ Առ­­ջե­­­ւի թա­­թերը կո­­ղերուն միացած են։ Դէմ­­քը տի­­րական է, աչ­­քե­­­րը՝ վեհ ու հե­­րոսա­­կան։ Ու­­նի բծա­­ւոր բաշ։ Կա­­րելի կ՚ըլ­­լայ ըն­­թերցել նաեւ տա­­պանա­­գիրը. «Թվիս ՉԽԹ (1300)։ Զգե­­ղեց­­կա­­­տիպն Էլի­­կում, որ­­դի մե­­ծի Տար­­սաիճի, որ առոյ­­ծաւրէն խրոխտ մռըն­­չէր ըն­­դէմ այ­­լա­­­սեռ գնդին։ Աղա­­չեմ յի­­շել զա­­ղաւթքս»։ Այս խօս­­քե­­­րը կը վկա­­յեն, թէ իշ­­խա­­­նը ինչպէս «այ­­լա­­­սեռ», օտար թշնա­­մինե­­րու դէմ քա­­ջու­­թիւններ ցու­­ցա­­­բերած է ճա­­կատա­­մար­­տի վրայ եւ նա­­հատա­­կուած 1300 թուակա­­նին։

-Նու­­նէ՛, ինչպէս հայ քաջ իշ­­խաններ պայ­­ծա­­­ռու­­թիւն բե­­րած են մեր երկրին, նոյնպէս ալ այս բա­­ռը, սկսեալ Ե. դա­­րէն, ազ­­նուացու­­ցեր է մեր լե­­զուն ու անոր տուեր՝ իշ­­խա­­­նական ածա­­կան­­ներ. Կո­­րիւ­­նի եւ Ագա­­թան­­գե­­­ղոսի մօտ ՕԳՈՍ­­ՏԱ­­­ԿԱՆ «կայ­­սե­­­րական», այլ մա­­տեան­­նե­­­րու մէջ ՕԳՈՍ­­ՏԱ­­­ՓԱՌ «օգոս­­տա­­­կան փառ­­քի տէր, կայ­­սե­­­րաշուք, վսե­­մաշուք, պա­­տուար­­ժան», մակ­­դիր մը, որ կը տրուէր կայ­­սե­­­րական կամ թա­­գաւո­­րական տան ան­­դամնե­­րուն, ՕԳՈՍ­­ՏԱԲՆԱԿ «կայ­­սե­­­րական» եւ ՕԳՈՍ­­ՏՈՒՀԻ։ Բո­­լորը ծնած են նա­­խաիտա­­լական augeo բա­­յէն, որ կը նշա­­նակէ «աւելցնել, աճեց­­նել, աճիլ, բարձրաց­­նել, բազ­­մա­­­նալ, շատցնել, ճո­­խաց­­նել, գի­­նը բարձրաց­­նել»։ Անոր ծննդա­­կից բա­­ռերն են. նա­­խագեր­­մա­­­ներէն aukana, հին յու­­նա­­­րէն «աւքսա­­նօ» եւ գրա­­բար հա­­յերէն «վաշխ»։

Նորավանք

-Այ­­սինքն, «յա­­ւելում, ապօ­­րէն տո­­կոս, գի­­նի անի­­րաւ բարձրա­­ցում»։ Ի՜նչ հե­­ռու է «վաշ­­խա­­­ռու»ն Օգոս­­տո­­­սէն։ Առա­­ջինը ման­­րուքնե­­րով կը զբա­­ղի, իսկ միւ­­սը՝ աշ­­խարհա­­կալու­­թեամբ։

Արե­­ւի ճա­­ռագայթնե­­րը կը հաս­­նին Էլիկում իշ­­խա­­­նի տա­­պանա­­քարին։ Նախ կը լու­­սա­­­ւորուի ճա­­կատը, գրա­­ւոր ար­­ձա­­­նագ­­րութիւ­­նը, առիւ­­ծի գլու­­խը... Ապա հիացում պատ­­ճա­­­ռելով բո­­լորին, սրբա­­տաշ այդ ճեր­­մակ քա­­րին վրայ կը յայտնուի օգոս­­տա­­­փայլ խաչ մը։

-Նու­­նէ, տե՛ս, Օգոս­­տո­­­սը կը շա­րու­նա­կէ լու­սա­ւորել մեր պատ­մութիւ­նը...

-Կը շա­րու­նա­կէ լու­սաւորել մեր լեզուն։