ԲԱԳՐԱՏ ԷՍԴՈՒԳԵԱՆ

ԲԱԳՐԱՏ ԷՍԴՈՒԳԵԱՆ

Երթալու կամ մնալու մասին

Պոլսահայութեան հաշւոյն անձնական փորձառութեամբ, Միջին Արեւելքի եւ հետզհետէ Եւրոպայի հաշւոյն ալ դիտումներու հետեւելով կրնանք ըսել թէ հայ ժողովուրդի վերջին քանի մը տասնամեակներու կարեւոր հարցադրումը ձեւաւորուած է «երթալ»ու եւ «մնալ»ու շուրջ։

Թերեւս ալ ազգային յատկութիւն մըն է, որ հայը Անի քաղաքի կործանումէն ի վեր, պատ­մա­կանօ­րէն եր­թա­լու հա­կում մը ու­նե­ցած է։

Հայ­րե­նի երկրին նկատ­մամբ զգա­ցական կա­պը չէ կրցած ար­գելք ըլ­լալ հայ շի­նակա­նին, որ ան պան­դուխտի ցու­պը միշտ ձե­ռին ու­նե­նայ։

Ան­հասկա­նալի հա­կասու­թիւն մը կայ այս գոր­ծին մէջ։ Մենք Անի քա­ղաքին գով­քը հիւ­սող բո­լոր եր­գե­րը յօ­րինած ենք զայն լքե­լէ ետք։ Սաս­նայ գա­ւառը փա­ռաբա­նող եր­գե­րու կա­րեւոր մէկ մա­սը հիւ­սո­ւած են ո՛չ թէ Սա­սու­նի, այլ սաս­նե­ցինե­րու նոր օր­րան՝ Հա­յաս­տա­նի Թա­լինի շրջա­նին մէջ։ Նոյ­նա­նուն եր­գին պատ­ճա­ռաւ հա­մազ­գա­յին դար­ձած «Գե­տաշէն» գիւ­ղին անունն իսկ պի­տի չի­մանա­յինք, եթէ զայն կորսնցու­ցած չըլ­լա­յինք։

Այս օրի­նակ­նե­րը կը յու­շեն ու­րիշ իրո­ղու­թիւն մը, քա­նի որ յա­ճախ ակա­մայ հե­ռացած ենք մեր հա­րազատ օր­րաննե­րէն, նոյ­նիսկ հայ­րե­նիքէն՝ Արեւմտեան Հա­յաս­տա­նէն։ Այ­սօր ոչ ոք կրնայ մե­ղադ­րել Հա­լէպի հա­յու­թիւնը իր եր­կի­րը լքե­լու մէջ։ Բայց ան­դին կան հա­լէպա­հայեր, որոնք յա­մառ պայ­քար կը տա­նին այդ կոր­ծա­նած քա­ղաքին մէջ կեան­քը վե­րականգնե­լու հա­մար։ Եւ կար­ծեմ պար­տա­ւոր ենք իրենց այդ կամ­քը գնա­հատե­լու։ Մեծ անխղճու­թիւն է ըսել՝ «Այդտեղ ի՞նչ գործ ու­նիք, Ամե­րիկա կամ Եւ­րո­պա (այ­սինքն դէ­պի ու­ծա­ցում) գաղ­թե­ցէք»։

«Քա­րը իր տե­ղը ծանր է», կ՚ըսէ թրքա­կան առա­ծը։ Իսկ մայրս կը սի­րէր այդ իմաս­տով հա­յեցի տար­բե­րակը գոր­ծա­ծել՝ «Ծա­ռը իր ճիւ­ղե­րով կը խայ­տայ» ըսե­լով։ Տե­ղաշար­ժով քա­րը կը կորսնցնէ ծան­րութիւ­նը, իսկ ծա­ռը կը զրկո­ւի ճիւ­ղե­րէն։

Թուրքիոյ ներ­կայ ան­կա­յուն, նոյն­իսկ վտան­գա­ւոր պայ­մաննե­րուն մէջ ան­գամ մը եւս օրա­կար­գի եկած է եր­թալ-մնա­լու խնդի­րը։ Դար­ձեալ մտա­հոգու­թիւնը ուղղո­ւած է նո­րահաս սե­րունդին։ «Գո­նէ անոնք ազա­տին», ճա­րահա­տու­թիւնը աւե­լի յա­ճախ կը լսո­ւի առօ­րեայ խօ­սակ­ցութիւննե­րուն մէջ։ «Ազա­տիլ»ը՝ սե­փական մոր­թը փրկե­լով սահ­մա­նած միտ­քը ահա այսպէս դիւ­րաւ կը բռնէ օտա­րու­թեան ծո­վը տա­նող ճամ­բան։

Ազա­տելու աւե­լի հաս­տատ ճամ­բան կը մատ­նանշէ հայ ազ­գի պար­ծանք բա­նաս­տեղծը Պա­րոյր Սե­ւակ՝ «թշնա­մու կո­ղը մխրճո­ւել»։ Կո­ղը մխրճիլ Ճէն­կիզ Խա­նին, կո­ղը մխրճիլ Լենկ Թի­մու­րին, կո­ղը մխրճիլ Էն­վէ­րին, Թա­լեաթին, անոնց մե­րօրեայ շա­ռաւիղ­նե­րուն։

Յի­մարու­թիւն է չա­րին գթու­թեան ապա­ւինել։ Նա­զըմ Հիք­մէթ իր բա­նաս­տեղծու­թիւննե­րէն մէ­կուն մէջ կ՚ըսէ. «Նա­պաս­տա­կը ոչ թէ վախ­նա­լուն հա­մար կը փախ­չի, այլ փախ­չե­լուն հա­մար կը վախ­նայ»։ Դար­ձեալ դի­մենք թրքա­կան առա­կին. «Վա­խը կեանք չի փրկեր»։

Այս իրո­ղու­թեան վառ ապա­ցոյ­ցը ամէն օր կ՚ապ­րո­ւի Սու­րիոյ հիւ­սի­սային հա­տուա­ծին վրայ։ Ռո­ժավա­յի, Քո­պանէի մէջ մար­դիկ, այր կամ կին, պա­տանի կամ ծեր, ամ­բողջ ժո­ղովուրդ մը կը դի­մադ­րէ մեր ժա­մանակ­նե­րու ամե­նաբար­բա­րոս աւա­զակա­խումբին դէմ։ Ան­շուշտ որ այդ դի­մադ­րութիւ­նը կը խլէ բազ­մա­թիւ կեան­քեր, բայց երկրին կը պար­գե­ւէ ապա­գայ։

Նժա­րի վրայ են սե­փական մոր­թը փրկե­լու հա­մար փա­խուստ տո­ւող­նե­րը եւ հայ­րե­նիքը պաշտպա­նելու հա­մար Քո­պանէի կամ Ղա­րաբա­ղի սահ­մա­նագ­ծին վրայ ին­կողնե­րը։ Ահա տիեզե­րական մի երե­ւոյթ, որուն հա­մար Պա­րոյր Սե­ւակ կ՚ըսէ. «Մարդ կայ աշ­խարհն է շա­լակած տա­նում, մարդ էլ կայ ելել է շա­լակն աշ­խարհի»։