ՎԱՐԴՈՒՀԻ ՊԱԼԵԱՆ
vardbalian@gmail.com
Վ.Պ.- Թուրքիոյ տարածքին բնակող բոշաների մասին հետազօտութիւն իրականացնելու գաղափարը ինչպէ՞ս ծնաւ։
Մելինէ Անումեան- Արդէն 8 տարի է, ինչ աշխատում եմ Արեւմտահայոց Հարցերի Ուսումնասիրութեան Կեդրոնում, որի հետաքրքրութեան շրջանակներում են ոչ միայն արեւմտահայերը, այլ նաեւ՝ Թուրքիայի Հանրապետութեան տարածքում բնակուող այլ փոքրամասնութիւններ եւ էթնիկ խմբեր։ 2015 թ. հերթական անգամ Հայաստան այցելած զազա կինօռեժիսոր Պելկին Ճենկիզը հիւրընկալուեց նաեւ մեր կեդրոնում։ Թուրքիայի գնչուների մասին ֆիլմի հեղինակ Պելկինը մեզ պատմեց Արդվին նահանգում բնակուող բոշաների կամ լոմերի մասին։ Հէնց այդ օրն էլ ծնուեց իմ կողմից նման ուսումնասիրութիւն կատարելու գաղափարը։ Աւելի ուշ ՀՀ Սփիւռքի նախարարութիւնն իր աջակցութիւնը յայտնեց այդ գաղափարին եւ ֆինանսաւորեց իմ ուղեւորութիւնը դէպի Թուրքիա, որի համար իմ երախտագիտութիւնն եմ յայտնում նախարարութեանը։
Վ.Պ.- Բոշաները կամ լոմերը ո՞վքեր են։
Մ.Ա.- Ժամանակին Էրզրումի բարբառով բոշայ է անուանուել գնչուների այն խումբը, որը դաւանել է Հայ Առաքելական Եկեղեցու հաւատքը։ Նրանք իրենց հիմնական արհեստի՝ մաղագործութեան պատճառով երբեմն անուանուել են նաեւ մաղագործներ կամ մաղագործ հայեր։ Սակայն նրանց ծագումը ոչ թէ հայկական է, այլ՝ հնդարիական։ Ըստ որոշ հետազօտողների՝ գնչուների հայրենիքը Հնդկաստանն է։ Գնչուների այս խումբը մօտաւորապէս 10-11-րդ դարերում լքել է Հնդկաստանը եւ երկու մեծ ճիւղերով մտել Ասիա եւ որոշ ժամանակ մնացել Իրանում։ Բոշաների գաղտնալեզւում կամ խառնալեզւում՝ բոշայերէնում կամ լոմավերէնում, բացի հայերէն բառերից, առկայ են նաեւ մեծ թուով պարսկերէն բառեր, որոնք ապացուցում են, որ նրանք Հայաստան են մտել մասամբ Պարսկաստանից, մասամբ էլ՝ Միջագետքից։ Բոշաները 19-րդ դարի վերջերին կեդրոնացած են եղել Արեւմտեան Հայաստանի նահանգներում, առաւելապէս՝ Սեբաստիայում, իսկ բոշաների երկրորդ հատուածը, որն ապրում էր Միջագետքում, հաւանաբար Լենկ Թեմուրի արշաւանքներից յետոյ, Եփրատի ուղղութեամբ բարձրացել է դէպի Բարձր Հայք՝ Էրզրում, ապա տարածուել Օլթիում, Կարսում եւ Տրապիզոնում, իսկ 1828թ.՝ Ալեքսանդրապոլում եւ Ջաւախքում։ Նրանք գտնուելով պատմական Հայաստանի տարածքում՝ ժամանակին ընդունել են նաեւ Հայ Առաքելական Եկեղեցու հաւատքը, սակայն ներկայում բոլոր լոմերն իսլամացուած են Թուրքիայում։
Վ.Պ.- Ո՞ր բնակավայրի մէջ իրականացուցած էք ձեր դաշտային աշխատանքը եւ քանի՞ հոգիի հետ հանդիպած էք։
Մ.Ա.- Դաշտային աշխատանքներն իրականացրել եմ 2016թ. Նոյեմբերին, Թուրքիայի Արդվին նահանգի Խոփա, Շավշաթ, Արդանուջ, Արհավի գաւառներում, ինչպէս նաեւ՝ Ռիզէ նահանգի Արդեշեն գաւառում, հանդիպել շուրջ 25 հոգու հետ։ Ի դէպ, ուզում եմ նշել, որ այդ տարածքներում գտնուող բոշաների հետ ծանօթութիւններ հաստատելու հարցում ինձ շատ օգտակար եղան համշենահայ ընկերներս, որոնց ցանկանում եմ մէկ անգամ էլ շնորհակալութիւն յայտնել։
Վ.Պ.- Ձեր զրուցակից լոմերը ինչպէ՞ս կ՚ընկալեն եւ կը ներկայացնեն իրենց ինքնութիւնը։
Մ.Ա.- Լոմերի մեծ մասը Թուրքիայում խուսափում է իր ազգային ինքնութիւնն արտայայտելուց, քանի որ նրանք երբեմն էթնիկ խտրականութեան եւ արհամարհանքի են արժանանում այստեղ։ Ընդհանրապէս բոշաները պատմութեան ընթացքում եւս փակ են եղել հասարակութեան միւս խմբերի առաջ։ Սակայն Թուրքիայում նրանք սեփական ինքնութիւնից քաշուելուց բացի՝ գիտակցում են նաեւ, որ հայերէն բառեր են օգտագործում եւ վախենում են հայ համարուելուց։ Ինֆորմանտները մեզ հետ զրոյցում ընդգծում էին, որ բոշաներն անընդհատ արհամարհուելու հետեւանքով մշտապէս անլիարժէք են զգացել իրենց։ Սեփական ինքնութիւնը ժխտելու եւ գիտակցաբար մոռացութեան մատնելու միտում է նկատւում յատկապէս երիտասարդ լոմերի շրջանում։
Թուրքիայի Սեւ ծովեան շրջանի բոշաների մեծ մասը համարում է, թէ իրենք ծագում են Ախալցխայի (Մեսխեթի) թուրքերից՝ տուրք տալով թուրքական քարոզչամեքենային, իսկ հայերէն բառերի առկայութիւնը բացատրում է համշենցիների հետ սերտ շփումների հանգամանքով։ Որոշ ինֆորմանտներ էլ կարծում էին, թէ իրենց արմատները գալիս են Հնդկաստանից։ Ուշագրաւ է, որ Թուրքիայի լոմերը տարբեր մեկնաբանութիւններ են տալիս իրենց լեզւում հայերէն բառերի գոյութեան առնչութեամբ՝ կախուած իրենց բնակավայրի առանձնայատկութիւններից։ Այսպէս, օրինակ, այն դէպքում, երբ Սեւ ծովեան շրջանի բոշաները ենթադրում են, թէ այդ բառերն իրենց բառապաշար են մուտք գործել համշեներէնից, ապա Չանքըրըի բոշաները, ովքեր մշտապէս հեռու են եղել համշենահայերից, այդ հանգամանքը բացատրում են նախկինում իրենց բնակավայրերում բազմաթիւ հայերի գոյութեան փաստով։
Վ.Պ.-Լոմերը կը շարունակ՞են պահպանել հայերէնը իրենց առօրեայ կեանքին մէջ։
Մ.Ա.- Այստեղ թիւրիմացութեան տեղիք չտալու համար հարկ է նշել, որ Սեւ ծովեան շրջանի բոշաները խօսում են ոչ թէ հայոց լեզուով, այլ՝ իրենց մայրենիով՝ լոմավրէնով, որը խառնալեզու է՝ կազմուած գնչուերէն եւ հայերէն լեզուներից։ Լոմավրէնը ներկայում պահպանւում է առաւելապէս տարեց լոմերի շրջանում եւ հիմնականում կիրառւում որպէս գաղտնալեզու։ Ինչ վերաբերում է երիտասարդ բոշաներին, հարկ է նշել, որ տուեալ տարածքում մօտաւորապէս 30-ից ցածր տարիքում գտնուող լոմերն այլեւս չեն կարողանում խօսել իրենց մայրենիով։ Դա նկատելի է նաեւ երիտասարդ համշենցիների մօտ եւ առաւելապէս պայմանաւորուած է կլոպալիզացիայի եւ ուրբանիզացիայի գործօններով։ Ուզում եմ շեշտել, որ իմ ասածը վերաբերում է միայն Սեւ ծովեան շրջանի բոշաներին, քանի որ նրանց միւս բնակավայրերում ես առայժմ չեմ գտնուել։ Ի դէպ, նշեմ, որ թուրք ուսումնասիրողների համաձայն՝ ի տարբերութիւն թուրքաբնակ գնչուների ռոմ եւ դոմ խմբերի, որոնք համեմատաբար աւելի լաւ են պահպանել իրենց մայրենին՝ ռոմանին (Romca) եւ դոմանին (Domca), լոմ խումբն արդէն սկսել է մոռանալ լոմավրէնը։
Վ.Պ.- Ինչո՞վ կը զբաղուեն բոշաները։
Մ.Ա.- Ինչպէս յայտնի է, նախկինում բոշայ տղամարդկանց հիմնական զբաղմունքը եղել է մաղագործութիւնը։ Բոշայ կանայք եւս ակտիվ դեր են ունեցել ընտանիքը նիւթապէս ապահովելու գործում. նրանք նախկինում տնետուն շրջելով՝ վաճառում էին իրենց ամուսինների պատրաստած մաղերը եւ այլ մանր ապրանքներ կամ ուղղակի որեւէ բան խնդրում տանտէրերից։ Իսկ ներկայում Թուրքիայում նրանք ունեն ամենատարբեր մասնագիտութիւններ։ Արդվին նահանգի տարածքում բնակուող բոշաները հիմնականում ընդգրկուած են ենթակառուցուածքային մարմիններում, աշխատում են թէյի գործարաններում, նաեւ՝ մասնաւոր հատուածում։ Կան մասնագիտութեամբ ոստիկան, ուսուցիչ եւ կօշկակար լոմեր։ Այստեղ յատկապէս մեծ թիւ են կազմում ուսուցիչները, օրինակ՝ միայն Արդանուջ գաւառում 40-ից աւելի բոշայ ուսուցիչ է աշխատում։ Արդվինի լոմերի մեծ մասն աշխատում է նաեւ քաղաքապետարաններում։
Վ.Պ.- Դաշտային աշխատանքի, հարցազրոյցներու ընթացքին ինչ տեսա՞կ խոչընդոտներու հանդիպած էք։
Մ.Ա.- Հիմնական դժուարութիւնը կապուած էր լոմերին հարցազրոյցի տրամադրելու հետ, քանի որ նրանց մեծ մասը խուսափում էր զրոյցից։ Պատահում էր, որ համշենահայ ընկերներիս հետ միասին բաւականին երկար ճանապարհ կտրելուց յետոյ հասնում էինք լոմերով հոծ բնակեցուած որեւէ բնակավայր, սակայն պարզւում էր, որ այնտեղի բնակիչ ոչ մի բոշայ չի ցանկանում զրուցել, հարցազրոյց տալ։ Կարծում եմ, դրա պատճառներից մէկն այն էր, որ նրանք պատմականօրէն էլ փակ հանրութիւն են եղել։ Բացի այդ, լոմերը միշտ մտավախութիւն են ունեցել, որ իրենց հայ կը համարեն Թուրքիայում։ Այդ ամէնին գումարւում էր նաեւ այն փաստը, որ ուսումնասիրութեան ժամանակ արդէն իսկ արտակարգ դրութիւն էր յայտարարուած Թուրքիայում։
Վ.Պ.- Ձեր հետազօտութեան մէջ տուեալներ կը նշէք նաեւ լոմերի թուաքանակի մասին։ Ինչի՞ն վրայ հիմնուած են այդ տուեալները։
Մ.Ա.- Հետազօտութեան մէջ հանդիպող տուեալները հիմնուած են հարցազրոյցին մասնակցած անձանց, մասնաւորապէս՝ 2009-2015 Արդվին նահանգում գործած Lom-Der միութեան հիմնադիրների՝ ինձ տուած տեղեկութիւնների վրայ։
Վ.Պ.- Կը Նախատեսէ՞ք շարունակել հետազօտութիւնը։ Ի՞նչ ծրագրեր կան։
Մ.Ա.- Այո, մտադրութիւն ունեմ խորացնել այս ուսումնասիրութիւնը՝ անդրադառնալով նաեւ Թուրքիայի այլ տարածքներում, յատկապէս՝ Չանքըրը եւ Սըվաս նահանգներում ապրող լոմերին։ Ծրագրում եմ նաեւ յետագայում գրքի վերածել նրանց վերաբերող ուսումնասիրութիւնս։
