Պոլսահայն ու պոլսեցին

Բարդ բառ մըն է «պոլսահայ»ը, կազմուած «պոլիս» եւ «հայ» բառերու շաղկապումով։ Կը բնու­թագրէ պոլ­սաբնակ հայ ժո­ղովուրդը։ Ժո­ղովուրդ՝ որ այս քա­ղաքին Մեհ­մետ Բ. Կայսրի ձե­ռամբ ար­շա­ւու­մէն ետք նախ բռնու­թեամբ, ապա բա­րեկե­ցիկ ապ­րուստի ձգո­ղական ու­ժով, կրկնա­կի հար­կե­րը մու­ծե­լու մի­տու­մով ու պան­դուխտի դա­ժան ճա­կատագ­րով ու վեր­ջա­պէս մեծ եղեռ­նի սար­սա­փէն փրկուելու մար­մա­ջով ապաս­տա­նած է։ Գաղտնիք չէ, որ հա­յուն հա­մար այս քա­ղաքը եւս ու­նե­ցաւ որոշ հա­րազա­տու­թիւն։ Վեր­ջա­պէս սե­րունդնե­րու տե­ւողու­թեամբ գո­յացած մշա­կու­թա­յին աւան­դի մը բնօր­րանն էր Պո­լիսը։ Ար­դի արեւմտա­հայե­րէնը այս քա­ղաքին մէջ ծաղ­կած էր։ Ո՚չ միայն լե­զուն, այլ նաեւ գի­տու­թիւնը, գե­ղարուես­տը, թատ­րո­նը կարճ խօս­քով մշա­կոյ­թը այս քա­ղաքի թա­ղերուն մէջ զար­գա­ցած ու կեր­տած էր զար­թօնքի շրջա­նի այդ մեծ նուաճու­մը։ Սա­կայն այս բո­լորը իրենց հետ միասին բե­րին ու­րիշ զար­գա­ցում մը եւս, որու հե­տեւան­քով պոլ­սե­ցին գե­րիշ­խեց պոլ­սա­հայուն։ Կար­ծես տա­րինե­րու հո­լովոյ­թին մէջ սկսաւ քայ­քա­յուիլ, տա­րան­ջա­տուիլ սկզբնա­կան շրջա­նի այդ բարդ բա­ռը ու եկան օրեր, երբ պոլ­սա­հայը որոշ չա­փով հե­ռացաւ այդ սկզբնա­կան շրջա­նի հայ ար­մա­տէն եւ դար­ձաւ պոլ­սե­ցի։ Ու­րա­ցու­մի այս մէջ գո­յացաւ նաեւ սնոպ այ­լա­մեր­ժութիւն մը։ Այդ այ­լա­մեր­ժութեան մենք ծա­նօթա­ցանք պոլ­սե­ցի-գա­ւառա­ցի հա­կադ­րութեամբ։ Նոյն եղա­նակով պոլ­սե­ցին սկսաւ մեր­ժել բո­լոր այն ար­ժա­նիք­նե­րը, որոնք թէեւ յա­տուկ էին հա­յուն, բայս խո­տոր պոլ­սա­հայուն։

Այս խտրա­կանու­թեան եղա­նակը նոյ­նիսկ շա­րու­նա­կեց մին­չեւ մեր օրե­րը։ Այ­սօր խտրա­կանու­թեան եղա­նակը ձեւ փո­խած կ՚երե­ւի այ­լա­մեր­ժութիւ­նը ուղղե­լով ըն­կե­րային ծանր պայ­մաննե­րու հե­տեւան­քով Իս­թանպուլ ապաս­տա­նած հա­յաս­տանցի­ներուն։ Գի­տակ­ցութեան խնդիր մըն է պար­զուածը մեր դի­մաց, որը յաղ­թա­հարե­լու հա­մար պար­տա­ւոր ենք գի­տակ­ցե­լու ազգ բա­ռի բնու­թագրած ար­ժա­նիք­նե­րուն։ Եթէ այդ ըն­թացքին մէջ յա­ջողու­թիւն չու­նե­նանք բնա­կանա­բար պի­տի կորսնցնենք հա­յուն պատ­կա­նող առա­քելու­թիւննե­րը։ Այդ կո­րուստը պի­տի սկսի (եւ ար­դէն սկսած է) մայ­րե­նի լե­զուի ու­րա­ցու­մով։ Այստեղ ակ­նարկուածը մայ­րե­նիի տի­րապե­տելու կամ չտի­րապե­տելու խնդիր չէ, այլ ուղղա­կիօրէն մեր­ժե­լու, ու­րա­նալու խնդիր։ Այ­սօր մենք մայ­րե­նին չգիտ­ցողնե­րէ աւե­լի գիտ­նալ չու­զողնե­րուն հետ խնդիր ու­նինք։ Չա­փազան­ցած չենք ըլ­լար ըսե­լով, որ այս բո­լորը գի­տակ­ցութեան բա­ցակա­յու­թե­նէ կը բխի եւ այդ գի­տակ­ցութիւ­նը վե­րակեր­տե­լու գոր­ծին մէջ ապար­դիւն մնաց, թէ դպրո­ցը եւ թէ եկե­ղեցին։ Շա­տեր հա­յախօ­սու­թե­նէ հե­ռանա­լու մէջ կը տես­նեն ար­դիակա­նաց­ման սուտ երե­ւոյթ մը։ Նշենք, որ սե­փական ար­ժէքնե­րէ հե­ռանա­լու կա­րեւոր երե­ւոյթնե­րէն մէկն ալ կը ներ­կա­յանայ աւան­դա­կան անուննե­րէ հրա­ժարե­լու մի­ջոցաւ։ Մար­դիկ ազ­գը բնու­թագրող անուննե­րու դէմ շրթունքնին ծրե­լով կը հեգ­նեն՝ «այս դա­րուն այդպէս անո՞ւն մնաց տա­կաւին» ըսե­լով։ Ինչ զար­մա­նալի է, որ այդտեղ յա­նուն ար­դիակա­նու­թեան մեր­ժուած անու­նը շա­րու­նա­կեր է դա­րեր ու դա­րեր եւ յան­կարծ վեր­ջին յի­սուն տա­րինե­րուն ճիշդ ալ մեր նո­րահաս շփա­ցած­նե­րուն կեան­քի կո­չուած տաս­նա­մեակին յան­կարծա­կի կեր­պով ժա­մանա­կավ­րէպ դարձնէր։

Թե­րեւս ալ ճիշդ է եւ իրա­կանու­թեան մէջ մենք ենք, որ չենք կրցած հա­մակեր­պիլ ժա­մանա­կի պա­հան­ջարկնե­րուն։ Այս ալ վար­կած մըն է, որուն վրայ կ՚ար­ժէ խոր­հիլ։ Ի վեր­ջոյ միայն պոլ­սա­հայը չէ, որ ուս կը թօ­թուէ իր սե­փական ար­ժէքնե­րուն նկատ­մամբ։ Նոյն ըն­թացքի մէջ է Հա­յաս­տա­նի հա­յը։ Հոն ալ պի­տի գտնուին այ­լա­սերած միտ­քեր, որոնք իրենց նո­րածին­նե­րը օտա­րաշունչ անուննե­րով կո­չելու պա­հուն հարց պի­տի տան ամե­նայն միամ­տութեամբ՝ «մի­թէ այս դա­րուն տա­կաւին այդ տե­սակ անո՞ւն մնա­ցեր է»։

Այս բո­լորը մտա­բերե­ցինք, երբ կը կար­դա­յինք Արամ Արք. Աթէ­շեանի Հա­յաս­տա­նին թեր­թե­րուն տուած հար­ցազրոյ­ցը։ «Հա­մայնքը ան­հանգիստ է Կա­րօ Փայ­լա­նի ելոյթնե­րէն» ըսած էր սրբա­զանը։ Ճիշդ՚ այդ պատ­ճա­ռաւ է, որ մենք պիտի փորձենք զանազանել պոլսահայը եւ պոլսեցին ըսելու համար, որ պոլսահայը շնորհիւ զինք բնութագրող բարդ բառի «հայ» արմատին երբեք ու երբեք դժգոհ չէ եւ չի կրնար ալ ըլլալ ազգի այս արժանաւոր զաւակին ելոյթներէն։ Իսկ բառի «հայ» մասնիկէն ձերբազատուած պոլսեցիները, եթէ վախ ու սարսափի մատնուելով դժգոհ են, այդ ալ թող իրենց խնդիրը ըլլայ։

pakrates@yahoo.com