ՆՈՐԱՅՐ ՏԱՏՈՒՐԵԱՆ

Նորայր Տատուրեան

ՄԻ՛

Միավանկերու ամենէն ուղղիչը

Մի՛ վա­­զեր։ Ձեռքս մի՛ ձգեր։ Պաղ ջուր մի՛ խմեր։ Բո­­պիկ մի՛ քա­­լեր։ Հիւ­­րե­­­րուն հա­­մար է անի­­կա՝ մի՛ ու­­տեր... Մեր մայ­­րե­­­րու ամե­­նէն սի­­րած վանկն է կ՚երե­­ւի, «մի՛»։ Ըստ քե­­րակա­­նու­­թեան՝ ար­­գե­­­լական մաս­­նիկ է։ «Մի՛»ն երկրորդ դէմ­­քին ուղղո­­ւած հրա­­ման է եւ թե­­լադ­­րանք, կոչ է եւ խնդրանք, բայց միեւ­­նոյն ժա­­մանակ, ամե­­նէն կա­­րեւո­­րը, հա­­յոց ազ­­գի լաւ ու վատ օրե­­րուն անոր սրտկիցն էր՝ մխի­­թարիչ եւ սփո­­փիչ ու­­ղե­­­կիցը։ Առա­­ւելա­­բար, ո՞վ կրնար երե­­ւակա­­յել, թէ այս բա­­ռը, պարզ ու փոք­­րա­­­կազմ, կրնար ըլ­­լալ միավան­­կե­­­րուն ամե­­նէն երկնա­­յինը։ Փա՞ստը։ Յի­­շեցէ՛ք տա­­սը պա­­տուի­­րան­­նե­­­րը… Եօթը հա­­տը «մի՛»ով ար­­տա­­­յայ­­տո­­­ւած. «Մի՛ սպան­­ներ», «Մի՛ շնար», «Մի՛ գող­­նար»… Այ­­սօր կը զրու­­ցենք «մի՛» միավան­­կի մա­­սին, մա­­նաւանդ այս վճռա­­կան օրե­­րուն, երբ հա­­յոց եր­­կի­­­րը միաբե­­րան կ՚եր­­գէ ու կը պա­­րէ՝ «Մի՛ խառ­­նէք մեզ ձեր ար­­ջի վայ­­րի ցե­­ղերին»։

Չենք գի­­տեր, թէ ո՛վ գոր­­ծա­­­ծեց առա­­ջին «մի՛»ն եւ ի՛նչ բան փոր­­ձեց ար­­գի­­­լել, սա­­կայն ստու­­գա­­­բանու­­թիւնը կը յի­­շէ անոր զար­­գացման սկզբնա­­կան փու­­լը, ինչպէս նաեւ ազ­­գակցա­­կան կա­­պերը։ Բնիկ հայ­­կա­­­կան է, զար­­գա­­­ցած՝ հնա­­գոյն «me» ժխտա­­կան մաս­­նի­­­կէ։ Հին հնդկե­­րէնն ու աւես­­տե­­­րէնը ու­­նէին նոյն պաշ­­տօ­­­նը կա­­տարող «մա» մաս­­նի­­­կը, ալ­­պա­­­ներէ­­նը՝ «մօ» եւ «մոս», ու­­րարտե­­րէնը՝ «մէ» կամ«մէի», իսկ յոյ­­նե­­­րը՝ «մի»։ Յոյ­­նը կ՚ըսէ «մի քլես»՝ մի՛ լար եւ «մի քի­­տաս»՝ մի՛ նա­­յիր։ Որ­­պէս մաս­­նիկ, «մի»ն գո­­յակա­­նի մը նման բար­­դութիւններ եւ ածան­­ցումներ չէր կրնար ու­­նե­­­նալ։ Միակ բա­­ցառու­­թիւնը, եւ սա հա­­զուա­­գիւտ պա­­րագայ է, «ք» տառն էր, որու յա­­ւելու­­մով «մի»ն դար­­ձաւ «միք» ու դար­­ձաւ յոգ­­նա­­­կի։ Աշուղ Շե­­րամի ըն­­տիր մէկ եր­­գի մէջ լսե­­լի է հե­­տեւեալ տո­­ղիկը. «Սի­­րուններ միք նե­­ղանայ, որ ես եարին եմ գո­­ւում»։ Հին­­գե­­­րորդ դա­­րուն, գրա­­բար հա­­յերէ­­նի մէջ «մի»ն պատ­­կա­­­ռելի մաս­­նիկ էր եւ շատ օգ­­տա­­­շատ։ Քսա­­նի չափ ար­­տա­­­յայ­­տութիւն ու­­նե­­­ցեր ենք «մի՛»ով շի­­նուած, ինչպէս՝ «մի՛ գու­­ցէ», «մի՛ եղի­­ցի», «մի՛ լի­­ցի», «մի՛ ոք», «մի՛ եր­­բեք», «մի՛ բնաւ», «մի՛ ասեր ինչ»։ «Մի»ն գոր­­ծա­­­ծելի էր նաեւ Տէ­­րու­­նա­­­կան աղօթ­­քի թարգմա­­նու­­թեան ժա­­մանակ. «... եւ մի՛ տա­­նիր զմեզ ի փոր­­ձութիւն...»։ «Մի»երու յա­­ջորդ շտե­­մարա­­նը, մի՛ կաս­­կա­­­ծիք, Սուրբ Գրի­­գոր Նա­­րեկա­­ցիի «Մա­­տեան Ող­­բերգու­­թեան» մե­­ծածա­­ւալ ստեղ­­ծա­­­գոր­­ծութիւնն էր, ուր «մի՛»ով սկսող երե­­սուն յա­­ջոր­­դա­­­կան տո­­ղերու մէջ բա­­նաս­­տեղծը Աս­­տուծմէ կը խնդրէ, որ ան ըլ­­լայ նե­­րող եւ գթա­­սիրտ։ Ահա՛ օրի­­նակ­­ներ այդ աղա­­չան­­քէն. «Մի՛ խո­­ցեր զվի­­րաւո­­րեալս», «Մի՛ դա­­տապար­­տեր զպատ­­ժեալս», «Մի՛ ամա­­չեցու­­ցա­­­ներ զպատ­­կա­­­ռեալս»։ Սուրբը նաեւ խնդերց. «Մի՛ լի­­ցի ինձ երկնել, եւ ոչ ծնա­­նել... ամ­­պել եւ ո՛չ անձրե­­ւել»։

Յօ­­դուա­­ծի առա­­ջին տո­­ղերը կրնան ձե­­զի այն տպա­­ւորու­­թիւնը տո­­ւած ըլ­­լալ, թէ մայ­­րերն են յա­­ճախ այս ար­­գե­­­լակա­­նը գոր­­ծա­­­ծողը։ Սա­­կայն, օրեր եղան, «մի՛» մաս­­նի­­­կը մխի­­թարու­­թիւն եւ սփո­­փանք տո­­ւաւ հայ մայ­­րե­­­րուն։ Օս­­մա­­­նեան Կայսրու­­թեան մէջ Հայ­­կա­­­կան Սահ­­մա­­­նադ­­րութեան հռչակ­­ման օրե­­րուն, պոլ­­սա­­­հայ յա­­ռաջա­­դէմ մտա­­ւորա­­կան, «Մե­­ղու» պար­­բե­­­րակա­­նի խմբա­­գիր, հա­­կաժո­­ղովրդա­­կան կե­­ղերա-աւա­­տական եւ պահ­­պա­­­նողա­­կան խումբե­­րու բուռն քննա­­դատ Յա­­րու­­թիւն Սվա­­ճեանը կը գրէր.

«Դու ալ Հա­­յաս­­տան, սի­­րուն հայ­­րե­­­նիք

Ալ այ­­սուհե­­տեւ մի՛ սգար լրիկ...

Ալ մի՛ լար, մայ­­րիկ, լացդ ի պար փո­­խէ»։

Սվա­­ճեանին հե­­տեւե­­ցան մռայլ օրեր, եր­­գի ձե­­ւով. «Գնա՛ պլպուլ մեր աշ­­խարհից, էլ դու այստեղ մի՛ եր­­գիր, լո՛ւռ կաց պլպուլ ալ մի՛ եր­­գեր, մի՛ նո­­րոգեր մեր հին վիշ­­տեր»։ Բայց «մի՛»ն վե­­րադար­­ձաւ յոյս եւ ներշնչում տա­­լու հա­­մար, ար­­տա­­­յայ­­տո­­­ւած՝ Ալեք­­սանտր Ծա­­տու­­րեանի խօս­­քե­­­րով.

«Մի՛ լար, բլբուլ, քեզ մի՛ տան­­ջիր,

Կ՚անցնեն օրեր... կը գայ կրկին,

Մի նոր գա­­րուն վար­­դա­­­բեր»։

Իսկ Ռա­­փայել Պատ­­կա­­­նեանը «մի՛» զրոյց ու­­նե­­­ցաւ Մայր Արաք­­սի հետ, որ­­պէսզի ան վե­­տուե­­տի, ծփայ ու մեղ­­մօ­­­րէն ալի­­քաւո­­րուի. «Մի՛ պղտո­­րիր յա­­տակդ, հան­­դարտ հո­­սէ խայ­­տա­­­լով»։ Աւե­­տիք Իսա­­հակեանի հա­­մար սի­­րային վտանգնե­­րու դէմ զգու­­շա­­­ցու­­մի մի­­ջոց էր եմի՛» ար­­գե­­­լակա­­նը.

«Դու մի՛ հա­­ւատա ժպտուն աչ­­քե­­­րին,

Շատ ան­­գամ նրանք ծա­­ղիկ­­ներ են վառ՝

Բու­­սած կորստեան ան­­դունդի ծե­­րին»։

Ըստ երե­­ւոյ­­թին «Վար­­պե­­­տը» շատ տա­­ռապած է մութ աչ­­քե­­­րէ. «Սեւ աչե­­րէն շատ վա­­խեցի՛ր, սեւ աչե­­րը մի՛ սի­­րէ»։ Սրտա­­բեկ մէկ այլ բա­­նաս­­տեղծը Վա­­հան Տէ­­րեանն էր.

«Հե­­ռացի՛ր, մո­­ռացի՛ր, մի՛ յի­­շիր,

Ինձ այդպէս, քրոջ պէս մի՛ գթա...»

Յով­­հաննէս Թու­­մա­­­նեանի հա­­մար խրա­­տի մի­­ջոց դար­­ձաւ «մի՛» մաս­­նի­­­կը.

«Մի՛ լի­­նի ու­­րա­­­գի պէս,

Միշտ դէ­­պի քեզ, միշտ դէ­­պի քեզ,

Այլ եղի՛ր՝ սղո­­ցի պէս,

Մին դէ­­պի քեզ, մին դէ­­պի մեզ»։

 

Այս փոք­­րիկ մաս­­նի­­­կը, որ կա­­րելի էր, որ յան­­կարծ չնկա­­տուէր, իր ամե­­նամեծ վե­­րել­­քը, իր ամե­­նամեծ ձեռքբե­­րու­­մը ապ­­րե­­­ցաւ այն օր, երբ դար­­ձաւ Պա­­րոյր Սե­­ւակի մէկ իմաս­­տա­­­սիրա­­կան բա­­նաս­­տեղծու­­թեան խո­­րագիր՝ «Մի՛, Մի՛»։ Ու, Սե­­ւակը սկսաւ շա­­րահիւ­­սել իր խնդրա­­գիրը. «Մի՛ չա­­րանայ վրաս... Մի՛ տան­­ջիր ինձ հար­­ցով… Եւ մի՛ յու­­սադրիր... Մի՛ նկա­­տիր նաեւ։ Ես այ­­լեւս չկա՜մ... Եւ մի՛ փնտռիր ի զուր... Քեզ՝ չեմ ու­­զում տես­­նել, իսկ դու ինձ մի՛ փնտռիր...»։ Վեր­­ջա­­­պէս, Յով­­հաննէս Գրի­­գորեանի գրչին տակ այս հա­­մեստ միավան­­կը, միավան­­կե­­­րուն ամե­­նէն ուղղի­­չը դար­­ձաւ՝ կտակ.

«Մի՛ տխրիր, երբ նստած ես սե­­ղանի առաջ

եւ մի՛ ար­­տա­­­սուիր, երբ գի­­նի ես խմում

կամ Աս­­տո­­­ւած գի­­տէ, թէ ինչ,

եւ մի՛ գրիր բա­­նաս­­տեղծու­­թիւններ,

երբ հեռու ես քո երկրից»