Այդ օր բուք էր լեռներու վրայ, Չարենցի կամարի մօտ։ Մռայլ էր երկինքը։ Եկեր էինք 39 աշակերտով, եկեր էինք բանաստեղծի ամենայայտնի գործը արտասանելու համար։ Անոյշ սկիզբ ունէր ան եւ արեւահամ էր։ Բայց, աւա՜ղ, տող առ տող, մռայլեցան անոր գրական պատկերները։ Հոն տեսանք մութ խրճիթներ հայրենի։ Լսեցինք ողբաձայն երգեր, վիշապաձայն լեռներ, լարեր լացակումած։ Աշակերտները հիմա կը հնչեն եօթներորդ բանատողը. «Մթում կորած խրճիթների անհիւրընկալ պատերը սեւ»։ Այդ խորհրդաւոր պահուն, մեր աչքերուն առջեւ յայտնուեցաւ հայկական համայնապատկերի իշխող գոյնը ըստ Չարենցի- ՍԵՒ։
Վերջացաւ կատարումը։ Աշակերտներէն Սիփանը նստած է ներսը սեւցած այդ յուշակամարի սեւ պազալթէ նստարանին վրայ։ Անթարթ կը դիտէ տեսարանը ու կը հարցնէ.
- Պարոն, ինչո՞ւ մեզի բաժին ինկաւ սեւը։ Մեր սեւաքար երկի՞րը կերտեց մեր ճակատագիրը, մեր նկարագիրը։
- Հաւանական է։ Պատասխանը գտնելու համար պէտք է իջնել պատմութեան մութ խորշերը։ Սիփա՛ն, մեր առաջին «սեւ»ը ձի մըն էր, Արտաշէս արքայի ձին- «Հեծաւ արի արքայն Արտաշէս ի սեաւն գեղեցիկ»։ Այդ ձիով է, որ հայոց արքան անցեր էր Կուր գետը ու տիրացեր էր ալաններու Սաթենիկ օրիորդին։ Այս պատմութիւնը մեզի փոխանցեց պատմահայր Խորենացին։ Սիփան, դեռ մութ է «սեւ» բառին ստուգաբանութիւնը։ Հաստատուելով պարթեւական հնագոյն մէկ արձանագրութեան, լեզուաբաններ կ՚առաջարկեն, թէ փոխառութիւն է ան։ Սակայն, ստոյգ գիտենք, թէ նախապէս եղած է «սեաւ» եւ նշանակած է «մութ»։
- Յիսուն տոկոս կրճատուած բառ մը իսկական, նախ «սեաւ», ապա «սեւ», իսկ այժմ հայրենիքի մէջ՝ «սեւ»։
- Բառերը կը մեծնան, կամ՝ կը փոքրանան...։ Բառը Աստուածաշունչի ոսկեդարեան թարգմանութեան մէջ մուտք գործեց գրաւոր հայերէն ու մեզի տուաւ «արեգակն եղեւ սեաւ», «սեաւ եմ ես եւ գեղեցիկ» եւ «սեաւ ձի» արտայայտութիւնները։ Իսկ հայկական լեռնաշխարհի վրայ ան բնակութիւն գտաւ ամէն սարի վրայ, ամէն դաշտի մէջ։
- Որովհետեւ, հրաբխային մեր երկիրը ունէր դաժան պատկեր, կասկած չունիմ։
- Տեղանուններն են վկաները։ Նախ յիշենք գիւղեր- Վանայ Սեւ Ագրակը, Պուլանըխի Սեւ Սատանան եւ Կարնոյ Սեւ Երիցուն։ Ունեցեր ենք նաեւ Սեւտիկինը, Սեւաբերդը, Սեւահողը, Սեւաղբիւրը, Սեւաքարը եւ Սեւաւանը, նոյնանուն գետերով եւ ամրոցներով հանդերձ։ Կարնոյ մէջ ունեցեր ենք Սեւ Աշխարհ, Կաղզուանի մէջ Սեւ Վանք։ Մուշը յայտնի է եղած իր Սեւ Աւետարանով, Սեւ կամուրջով եւ Սեւ բերդով։ Մեր հողերը ոռոգեր են Սեւաջուր եւ Սեւակն գետերը։ Իսկ այնտեղ, ուր Թիմուրը 1377 թուականին հայ մանուկներու մեծ սպանդ կատարեց, 600 տարի կոչուեցաւ Սեւ Հողեր։ Սեբաստիոյ մէջ էր ան։ Աւելի հարաւ էին Սեւասար լեռները, Մշոյ եւ Սասունի սահմանային հատուածի վրայ։ Այդ անունները չկան այսօր։ Բայց, տեղեր կան, որոնք պահեցին իրենց անունը, ինչ փոյթ, թէ աղաւաղուած։ Տիգրանակերտի նահանգի Սեւ Աւերակ գիւղաքաղաքը նկատի ունիմ, որ այսօր կը կոչեն «Սեւերեկ»։ Այնքան բախտաւոր չէին Սեւ Աւերակի լեռները, անոնք վերանուանուեցան «Քարաճատաղ»։ Ըսեմ նաեւ, թէ ամէն գաւառի մէջ սեւը «սեւ» չէր։ Զէյթունի, Համշէնի, Մոկքի, Մուսա լերան եւ Տիգրանակերտի մէջ «սիւ» էր ան, իսկ Արցախի մէջ՝ «սըէվ»։ Ահա, Սիփան, մեր երկրի հարազատ գոյնը։
- Մեր մայրենին հարուստ է, չէ՞, անկասկած ունեցանք բարդ բառեր։
- Երեք հարիւրի չափ։ Փոքրիկ բառարան մը պէտք է բոլորը բացատրելու համար։ Սակայն կան բառեր, որոնք աւելի ներշնչեցին մեր բանաստեղծներն ու երգահանները- սեւաբախտ, սեւագիշեր, սեւագլուխ, սեւագուշակ, սեւազգեստ, սեւաթարթիչ, սեւաթեւ, սեւահոգի, սեւաչեայ, սեւափայլ եւ սեւուլիկ։ Շատ ժամանակ չանցաւ, որ այս գոյնը առնէր բազմաթիւ փոխաբերական իմաստներ, ինչպէս խաւար, անլոյս, մռայլ, չար, չարագուշակ, չարաբեր, բացասական եւ մելան։ Այնուհետեւ, ունեցանք անհամար պատկերաւոր դարձուածքներ- սեւ հոգեւորական, սեւ միտք, սեւ նախազգացում, սեւ կեանք, սեւ ապերախտութիւն։ Չափազանց սեւադէմ մարդոց անուանեցինք «սեւ ագռաւ», վտանգի սպառնալիքը՝ «սեւ ամպ», անուն խայտառակող արարքը «սեւ բիծ», քարիւղը «սեւ ոսկի»։ Ունեցանք նաեւ «սեւ օրեր», «սեւ շուկայ», «սեւեր կապած» սգաւորներ, «սեւին սպիտակ ըսող» հակառակորդներ։
- Պարոն, ձեր յիշածներու չափ չար չեն սեւ պղպեղն ու սեւ սուրճը։ Բայց, չեմ ալ ուզեր, որ առջեւէս անցնի սեւ կատու...։
- Սիփան, ըստ երեւոյթին, գեղապաշտ բանաստեղծներու երանգապնակի կարեւորագոյն գոյնն էր ան։ Հայկական գրականութիւնը յագեցած է «սեւ» տողիկներով, որքան մեր պատմութիւնը՝ սեւ էջերով։ Տե՛ս, Ղեւոնդ Ալիշանի սեւ մելանը ի՛նչ պատկերներ յօրիներ է. «Սեւ սրտիս սեւ ամպեր», «Հայ հողուն սեւ քարը», «Մահու սեւ ստուեր»։ Ապա, եկաւ Պետրոս Դուրեանը եւ սեւով ներկեց երկիրը «Նոր սեւ օրեր» քերթուածին մէջ. «Չը դադրեցաւ դեռ այս երկրին սեւ սուգը»։ Բանաստեղծը նաեւ հեղինակեց պատմական մէկ ողբերգութիւն ու զայն կոչեց «Սեւ հողեր կամ յետին գիշեր Արարատեան»։ Մեր գրիչներուն ամենէն թախծոտը, Վահան Տէրեանը, «սեւ» բառին տուաւ քնարական փայլ մը. «Սեւ գիշերն է գրկել ինձ», «Սեւ գիշերն իջաւ իր անյայտ գահից», «Արցունք չկայ իմ սեւ օրերում», «Սեւ օրեր ես դեռ շա՜տ կը տեսնեմ», «Աշուն- Անձրեւ, քամի, սեւ կամար...»։ Սիփան, դժուար է ըսել, թէ Տէրեանն էր աւելի յափշտակուած «սեւ»ով, թէ՝ Թումանեանը։ «Անուշ»ի մէջ կայ քսաներկու «սեւ»- «Աղջի՜, սեւասի՜րտ», «Սեւ սարեր, եա՛յլա», «Սեւ վիճակ քեզ բաժին ընկաւ», «Սեւաբա՛խտ քուրիկ», «Սեւ ու սուգ լինի թագ ու պսակըդ», «Սեւ հրացանը՝ սեւ օձի նման» եւ ամենէն սրտաճմլիկը՝ «Ձորում թողած մի սեւ բըլուր, մի գերեզման անանուն»։
- Պարոն, Աւետիք Իսահակեանը չէ՞ր զգուշացուցեր- սեւաչեայ աղջիկ պէտք չէ սիրել։ Անուշը սեւաչեայ չէ՞ր։ Կը յիշեմ, «Սեւ աչերէն շա՛տ վախեցի՛ր,- էն մութ, անծեր գիշեր է... Սեւ աչերը մի՚ սիրէ...»։
- Իսկ կէս դար ետք Պոլսոյ մէջ Զահրատը նկարագրեց ոսպ ստկող կին մը, որ կը հանդիպէր սեւ հատիկներու, կեանքի դժուար օրերն էին անոնք. «Կանաչ մը - սեւ մը - կանաչ մը - սեւ մը - ցաւ մը»։ Բանաստեղծը նոյնիսկ վեցեակ մը նուիրեց այդ գոյնին ու սեւը կոչեց «Սեւ».
Բոլոր գոյները - լոյսերը բոլոր
- Սէրերը բոլոր -
Երբ վանես կեանքէդ
Ահա թէ քեզի սեւը կը մնայ
- Բարով գործածես –
Վերջապէս, լուսաւոր օր մը, հայրենի մէկ բանաստեղծ, որուն անունը «սեւ աչք» էր, կամ «սեւ մելան», ինչպէս որ նախընտրէք, իր երանգապնակի բոլոր գոյները գործածեց փառապանծ Հայաստան մը նկարագրելու համար, իսկ գոյներու միակ միավանկը, «սեւ»ը, տեղադրեց Արտաշէս արքայի անունը կրող Արտաշատի հետ. «Հայաստան։ Դու՝ Արտաշատեան խաղող սեւաչ»։ Սա է «սեւ» բառի փառահեղ վերջաբանը։
Այդ օր սեւ էր երկինքը եւ սեւ էին կամարին քարերը ու այդ օր մեր աչքերուն առջեւ յայտնուեցաւ հայոց լեռնաշխարհի իշխող գոյնը- ՍԵՒ։