Զբօսաշրջիկներու համար շատ անգամ առաջնահերթութիւն մը չէ Հայաստանի մէջ առագաստանաւ տեսնել կամ առագաստանաւով ճամբորդել։ Մինչդեռ Սեւանի ջուրերու վրայ նաւապտոյտ ընելու պատրաստուող մեր աշակերտներուն համար ան դուրս կ՛ելլէ վարագոյր հագած ծովային փոխադրամիջոց մը ըլլալէ ու ծնունդ կու տայ անսահման երեւակայութիւններու։ Այդ միտքով է, որ անոնք կը սպասեն նստիլ «Կիլիկիա» առագաստանաւը, որ դանդաղօրէն կը մօտենայ լճեզր։ Թոկերը կը նետուին։ Նաւաստի մը զայն կ՚ամրացնէ։ Տեսարժան երեւոյթ- միջնադարեան միակայմ առագաստանաւ, որ Միջերկրականէն հովեր առած, երկու հազար մէտր բարձրացեր՝ հասեր է հրաբխային այս լեռնաշխարհի անմատչելի թուացող լիճը։ Նաւապետը սակաւախօս պարոն մըն է, խոհուն, որ կ՚երեւի աւելի լաւ լեզու կը գտնէ ծովերու եւ ալիքներու հետ, քան թէ՝ իր ուղեւորներու։
- Պարոն նաւապետ կը շնորհաւորեմ «Կիլիկիայ»ի յաջողութիւնները։
- Վիպական արկածախնդրութիւն էր։ Տասնհինգ տարի առաջ Սեւանի ջուրերուն մէջ «մկրտեցինք» զայն, ապա փոխադրեցինք Վրաստան, Սեւ Ծով, ուրկէ երեք տարուայ ընթացքին անցանք Եւրոպայի ծովեզրերը, հայ առեւտրականներու ուղիներով։ 63 նաւահանգիստ, 25 երկիր...։ Մեծ եռանդ ստեղծեց, մեծ եռանդ... Սփիւռքի մեր քոյրերն ու եղբայրները իրենց աչքերուն չէին հաւատար։ Հայկական դրօշակի տակ առագաստանա՜ւ... Երազային էր։
-Պարոն նաւապե՛տ, «առագաստ» բառն ալ ունեցեր է ի՛ր ոդիսականը, ի՛ր նաւուղղութիւնը։ 5-րդ դարու աւանդ բառ է։ Կազմուած է «ագ» արմատով, «առ» եւ «աստ» մասնիկներով։ Նոյն արմատով ունինք «ագանիլ»՝ այսինքն «հագնիլ» բայը։ Կասկած չկայ, թէ «առագաստ»ը մեր ամենէն թեւաւոր բառերէն մէկն է։ Անոր առաջին իմաստն էր «վարագոյր», ուրկէ «առագաստանաւ» բառը, այսինքն նաւ, որ իր կայմերուն վրայ բարձրացող լաթի վրայ հովեր կը հաւաքէ։ Հին դարերուն նշանակեր է նաեւ՝ աչքի թաղանթ եւ ստոծանի։ Կիլիկեան թագաւորութեան օրերուն, երբ Միջին հայերէնն էր մեր պաշտօնական լեզուն, (լեզու մը, որ նաեւ ծանօթ է որպէս «ռամկօրէն») ու երբ «Կիլիկիա» նաւը կը ծփար Միջերկրականի ջուրերուն վրայ, ունէինք «առագաստել» բայը, որ կը նշանակէր՝ պարփակել, ծածկել, պահել։ Արարատեան բարբառի մէջ ան հնձանի այն մասն էր, ուր շինուած կ՚ըլլար խաղող ճմլելու գուբը։ Իսկ երեւանցիներու համար բառը «ըռա՛քաստ» էր, տան այն սենեակը, ուր գինի հանելու համար խաղող կը կոխէին։ Ուշ միջնադարուն ան հագաւ եկեղեցական ճարտարապետական իմաստ- չորս սիւներու վրայ զետեղուած չորս եռանկիւնաձեւ գոգաւոր կամար, որուն վրայ կը նստի գմբէթը։
- Մեր բոլոր հիւրերուն կը խրատենք տեսնել Արենի գիւղի եկեղեցին ու հիանալ Մոմիկի ստեղծագործած առագաստներուն։ Անոնց վրայ վարդպետը (*) քանդակած է չորս աւետարանիչներու խորհրդապատկերը։
- Հայերս ունեցեր ենք նաեւ «առագաստի գիշեր» արտայայտութիւնը՝ նորապսակ զոյգերու առաջին գիշերը։ Այդպէս է կոչուած, որովհետեւ ամուսնացած զոյգի համար հօրենական տան մէկ անկիւնը կը կիսէին վարագոյրով, որպէսզի նորապսակները ունենային «սեփական» ննջասենեակ։
- Հին ծովայինները գործածեր են դասականացած արտայայտութիւններ, ինչպէս՝ «առագաստ պարզել», «առագաստ վերացուցանել» եւ «իջուցանել զառագաստ»։ Իսկ երբ առագաստները ուռեր են հովով, գործածեր են «խորշ առնուլ առագաստից» դարձուածքը։
- Պարոն նաւապետ, հազար տարի առաջ էր... Վանայ ծովու ափին, նաւապետ մը դժբախտ, ձեռքերը ծնօտին դրած, մնաց կարկամած։ Անոր նաւակի առագաստները ծուէն-ծուէն կ՚ըլլային, կը դառնային անկարկատելի՝ յանձնուելով փոթորիկին։ Գրիգոր Նարեկացին նկարագրեց այդ տեսարանը. «Առագաստին թռչարան յանկարկատելի ծուէնս պատառեցաւ»։ Սուրբին կը պատկանին նաեւ «առագաստ սրահի» եւ «առագաստն անջրպետարան» արտայայտութիւնները։ Իսկ սուրբ Ներսէս Շնորհալիի մէկ տաղը կ՚ըսէ. «Այսօր մայր Սիոն ցնծայ տօնելով, բանայ զառագաստ, զարդարի փառօք»։ Նոյն թուականներուն, Հաղարծինի վանքին մէջ Խաչատուր Տարօնացին գրի առեր է «Խորհուրդ Խորին» շարականը, որու մէջ երաժիշտ վանահայրը պատկերացուցեր է երկնաւոր բնակարան մը- «առագաստ անմատոյց լուսոյն»։ Բնական է, որ բառը ներշնչած ըլլար բարդ բառեր, ինչպէս՝ առագաստաձեւ, առագաստանուէր, առագաստասպաս, առագաստափակ, երեքառագաստեան։ Բայց, ե՞րբ է, որ ան հոգեւոր գրականութեան ջուրերէն դուրս ելաւ ու սկսաւ աշխարհայիններու ովկիանոսին մէջ լողալ...։ Նոր դարերուն։ Ան տակաւ առ տակաւ, թեւերը բացաւ, հովեր առաւ ու սկսաւ աշխարհիկ քնարերգութեան բաց ծովուն մէջ նաւարկել։
Աշխարհում չկայ ոչ մի փոթորիկ,
Որ չխոնարհուի առագաստիդ դէմ։
Բանաստեղծ Խաչիկ Մանուկեանն է այս տողերու հեղինակը։ Իսկ երիտասարդ բանաստեղծուհի Քրիստինէ Գուլբուդաղեանցը երազեր է այսպէս.
Մեր երազ նաւը աշուղ էր մի,
Առագաստը՝ երազից լուսոյ...
Առագաստը արբշիռ՝
Սիրոյ կենացից.
- Իսկ ես յիշեցնեմ «Առագաստ» կանանց շաբաթաթերթը, որ թեւեր առած էր 1991-ին, անկախութեան օրերուն եւ նաւարկեց մինչեւ 1994։ Հայրենիքի մէջ ունեցեր ենք բազմաթիւ գիրքեր, որոնք «առագաստ» բառով մկրտուած են։ Իմ առաջին սէրն էր Լուտուիկ Դուրեանի «Եռագոյն առագաստ» ժողովածուն։ Անոր հետեւեցան ուրիշներ- «Անին՝ առագաստ մեր քարէ ծովին», «Առագաստն իմ մէջ», «Յոյսի առագաստներ», «Բացուած առագաստներ», «Լոյսէ առագաստ»...։
-Պարոն նաւապետ ի՞նչ է ձեր յաջորդ ծրագիրը։
-Ճիշդը ըսեմ, մենք ծրագիրներու մարդ չենք։ Մենք աւելի գեղապաշտ ենք, քան՝ իրապաշտ։ Շատ անգամ կ՚առաջնորդուինք երազներով, կամ քնարական տող մը կը ներշնչէ մեզ ու կը լողանք մտքերու ծովու մէջ։ (**)
«Կիլիկիա»-ն կը սկսի դանդաղօրէն ընթանալ։ Աշակերտները կը վայելեն այդ խորհրդաւոր ժամը։ Վահէն գլուխը ձեռքերուն տակ առած՝ պառկած է նաւախելի մօտ ու կը դիտէ սահող ամպերը։ Սարինն ու Նուշիկը վանդակապատին կրթնած՝ իրենց մազերը յանձնած են հովուն։ Իսկ Փաթիլն ու Արամը ցռուկին վրայ կանգնած, բացեր են իրենց թեւերը դէպի հորիզոն ու կարծեր են, թէ Թիթանիք շարժանկարի դերասաններ են։ Իսկ Նարեկը սկսեր է իր կիթառով նուագել «Յուսոյ առագաստ» երգը, որ այս պտոյտի համար պատրաստած էր։ Անոր կ՚ընկերակցի Անին.
Պարիր ծովի վրայ,
Մեր յոյսերից ծնուած նաւակ,
Լողա՛, ծովերն ի վեր,
Պարզած ճերմակ առագաստներ...
Յուսոյ ճերմակ առագաստով,
Հասիր բաց ծով։
(*) Միջնադարեան հայ ճարտարապետի տիտղոս։
(**) Նաւապետի խօսքերը վերածուած են արեւմտահայերէնի։