ՆՈՐԱՅՐ ՏԱՏՈՒՐԵԱՆ

Նորայր Տատուրեան

ՉԿԱՅ

Արտասա­նա­կան յայ­­տագրին վեր­­ջին կա­­տարումն է- Երե­­ւանի Նա­­րեկա­­ցի Արո­­ւես­­տի Միու­­թեան բե­­մին վրայ մեր սփիւռքա­­հայ աշա­­կերտնե­­րը ձեռք ձեռ­­քի բռնած կը հնչեց­­նեն Եղի­­շէ Չա­­րեն­­ցի ամե­­նայայտնի բա­­նաս­­տեղծու­­թիւնը։ Առա­­ւել յու­­զիչ են վեր­­ջին տո­­ղերը. «Իմ կա­­րօտած սրտի հա­­մար ո՛չ մի ու­­րիշ հե­­քիաթ ՉԿԱՅ»։ 23 հա­­յատ­­րոփ սիրտ ոգե­­ւորո­­ւած է։ Մի­­թէ՞ հայ­­րե­­­նի հողն է պատ­­ճա­­­ռը. «Նա­­րեկա­­ցու, Քու­­չա­­­կի պէս լու­­սապսակ ճա­­կատ ՉԿԱՅ»։ Ըսեմ նաեւ, թէ հա­­յաս­­տա­­­նեան պտոյ­­տին վեր­­ջընթեր օրն է եւ պա­­տանի­­ները խոր յու­­զո­­­ւած են, քան­­զի սա հրա­­ժեշ­­տի խօսք է. «Աշ­­խա՛րհ ան­­ցի՛ր, Արա­­րատի նման ճեր­­մակ գա­­գաթ ՉԿԱՅ»։

Յար­­գե­­­լի ըն­­թերցող, դուք ալ նկա­­տեցի՞ք. ազ­­գա­­­յին սրբու­­թիւննե­­րու մա­­սին երբ խօ­­սի Չա­­րեն­­ցը, գոր­­ծա­­­ծեց բա­­ցասա­­կան բառ. «չկայ»։ Յայ­­տագրին սկիզ­­բը, ժամ մը առաջ, աւելցնեմ, թէ մեր աշա­­կերտնե­­րէն Սե­­ւանը ար­­տա­­­սանած էր «չկայ»նե­­րով յայտնի մէկ այլ գործ՝ Վա­­հան Տէ­­րեանի «Եր­­կու ու­­րո­­­ւական»-ը. «Չկան օրերն ահար­­կու... Չկայ ժամ ու ժա­­մանակ... Ես էլ դու եմ, ես՝ չկամ»։

Երե­­խանե­­րուն հա­­մար այժմ աւե­­լի մեծ ու­­րա­­­խու­­թիւն չկայ... Ծա­­փահա­­րու­­թիւններ, միու­­թեան տնօ­­րէնին կող­­մէ շնոր­­հա­­­կալա­­կան ջերմ խօս­­քեր, բե­­մի վրայ խմբան­­կար, ապա վա­­րագոյր։ Իսկ հի­­մա, մեր քայ­­լե­­­րը կ՚ուղղենք շքեղ սրճա­­րանի մը.

- Կը նե­­րէք, տեղ չկայ։- Հասկնա­­լի է, նա­­խապէս չենք հե­­ռաձայ­­նած եւ տեղ չենք պա­­տուի­­րած։

Յա­­ջոր­­դը բա­­ցօթեայ թէ­­յարան մըն է։ Կը նստինք սօ­­սինե­­րու շու­­քը վա­­յելող սե­­ղան­­նե­­­րու վրայ։ Դա­­դարի այս մի­­ջոցին բառ մը, այ­­սօր բազ­­մա­­­թիւ ան­­գամներ հնչած ձայն մը կը զբա­­ղեց­­նէ միտ­­քը, քան­­զի, կը նկա­­տենք, թէ ան կ՚իշ­­խէ քա­­ղաքի վրայ. «Չկայ»։

- Պա­­րոն, -կը մօ­­տենան Աւագն ու Վէ­­մը-, ըսին, թէ հոս պէտ­­քա­­­րան չկայ։

- Տղա՚ք, համ­­բե­­­րեցէք քիչ մը, զո­­վացու­­ցիչ մը խմե­­ցէք, յե­­տոյ կը վե­­րադառ­­նանք պան­­դոկ։

«Չկայ». Այս բա­­ռով են կար­­ծես ողո­­ղուած քա­­ղաքի տու­­նե­­­րը, սրճա­­րան­­նե­­­րը, մայ­­թե­­­րը, զրոյցնե­­րը, բա­­նավէ­­ճերը, ինչպէս նաեւ՝ օրա­­թեր­­թե­­­րու խո­­րագի­­րերը։ Տես­­նե­­­լու հա­­մար, թէ որ­­քան հա­­մատա­­րած է ան ու անհրա­­ժեշտ է, որ­­պէսզի հա­­յը կա­­րենայ մտա­­ծել կամ ար­­տա­­­յայ­­տո­­­ւիլ՝ ձեզ նախ կը հրա­­ւիրեմ հին ու նոր թեր­­թե­­­րու քա­­նի մը վեր­­նա­­­գիր կար­­դա­­­լու. «Հա­­յաս­­տա­­­նի մէջ այ­­լեւս չկայ մե­­նաշ­­նորհ», «Ար­­ցա­­­խի մէջ լա­­րուա­­ծու­­թիւն չկայ», «Հա­­լէպի մէջ սով չկայ», «Վար­­դա­­­վառ է, ջուր չկայ»։ Իսկ օր մը քա­­ղաքի բնա­­կիչ­­նե­­­րը արթնցան, 40-ական թո­­ւական­­ներ էին, աջ նա­­յեցան, ձախ նա­­յեցան, բայց չկայ, բա­­ռին մէկ քա­­ռոր­­դը, վեր­­ջին տա­­ռը, դա­­սական «յ»ն՝ չկայ։ Բա­­ռը, հայ­­րե­­­նիքի մէջ, այդպէս ալ մնաց կաղ՝ «չկա»։ Իսկ դուք, յար­­գե­­­լի ըն­­թերցող, մի զար­­մա­­­նաք, եթէ մայ­­րա­­­քաղա­­քի որե­­ւէ մէկ ան­­կիւնը, ձեր որե­­ւէ հար­­ցումի հա­­մար ստա­­նաք լա­­կոնա­­կան այսպի­­սի պա­­տաս­­խան. «Խնդիր չկայ», «Գործ չկայ», «Հարց չկայ», ինչպէս նաեւ՝ օգուտ, ելք, կապ, կա­­րիք, կաս­­կած, ճա­­նապարհ, մեռ­­նե­­­լու ժա­­մանակ, ու­­րիշ տար­­բե­­­րակ եւ այդպի­­սի բան՝... չկայ։ Ի՞նչ է պատ­­ճա­­­ռը։ Ար­­դեօ՞ք մեր ազ­­գա­­­յին հո­­գեբա­­նու­­թիւնն է խօ­­սիլ ժխտա­­կանով, նոյ­­նիսկ մեր ու­­նե­­­ցածի հա­­մար։ Չենք գի­­տեր։ Պա­­տաս­­խան չկայ։ Բայց, կ՚ու­­զենք, գիտ­­նալ թէ մայ­­րե­­­նին ուրկէ՞ առաւ այս գա­­ղափա­­րը։ Հարցնենք ստու­­գա­­­բանու­­թեան։ Գրա­­բար հա­­յերէ­­նի «կամ» բայն է մեր բո­­լոր «չկայ»նե­­րուն ար­­մա­­­տը։ Բուն իմաստն է՝ կանգնիլ, կայ­­նիլ, գո­­յու­­թիւն ու­­նե­­­նալ, մնալ, ըլ­­լալ, երե­­ւալ։ Անոր սահ­­մա­­­նական եղա­­նակ, ներ­­կայ ժա­­մանակ, եզա­­կի եր­­րորդ դէմ­­քի ժխտա­­կանը, «չկայ»ն, նախ­­նա­­­պէս կը նշա­­նակէր «ո՛չ հաս­­տա­­­տուն, ան­­կա­­­յուն, ան­­ցա­­­ւոր»։ Հնա­­գոյն գոր­­ծա­­­ծու­­թի՞ւնն անոր... Եղի­­շէ Պատ­­մի­­­չի խրատ­­նե­­­րէն մէ­­կուն մէջ կը գտնենք. «Չկայ ինչ քո եւ ար­­դա­­­րոյդ այ­­դո­­­րիկ»։ Կո­­րիւնն ալ ու­­նի գոր­­ծա­­­ծու­­թիւն մը. «Քան­­զի եւ չկայ ինչ ի վե­­րայ յայտնեօք եւ ծած­­կա­­­կանօք զաս­­տո­­­ւածա­­կանն»։

Յար­­գե­­­լի ըն­­թերցող, ուշ միջ­­նա­­­դարուն, աշուղներն ու տա­­ղասաց­­նե­­­րը սկսան հա­­ռաչե­­լու՝ «չկայ», ու շատ հեշ­­տա­­­լուր էր ան, քան­­զի կ՚ակ­­նարկէր հո­­ղեղէն գե­­ղեց­­կուհիին. «Չկայ քի­­զի նման չա­­փով, Նա­­զա՛նի»։ Սա­­յաթ Նո­­վան էր այդպէս եր­­գած՝ սա­­զը ձե­­ռին։ Գու­­սան Հա­­ւասին մե­­զի տո­­ւաւ ըն­­տիր տո­­ղիկ­­ներ. «Եար, քե­­զանից հզօր չկայ, քեզ նման հո­­ղածին չկայ», «Հա­­ւասին եմ, տան­­ջող դար­­դիս ճար չկայ»։ Իսկ Գու­­սան Թի­­ֆիլին անոր տո­­ւաւ իմաս­­տա­­­սիրա­­կան խորք. «Ուր ժո­­ղովուրդ չկայ, սա­­զը ո՞ւմ է պէտք»։ Եկան իմաս­­տա­­­սէր բա­­նաս­­տեղծներ ու բա­­ռին տո­­ւին ազ­­գա­­­յին եւ բնաշ­­խարհիկ կե­­ցուածք. «Տէր կամ ստրուկ պի­­տի լի­­նես, ճշմար­­տութիւն չկայ ու­­րիշ։ Լուծ կամ լծկան պի­­տի լի­­նես, ճշմար­­տութիւն չկայ ու­­րիշ»։ Աւե­­տիք Իսա­­հակեանի աշ­­խարհա­­հայեացքն էր սա։ Մինչ Հա­­մօ Սա­­հեանը ըսաւ. «Եթէ սիրտդ սիրտ է, սի­­րոյ ճամ­­բի վրայ խե­­լագա­­րուի պի­­տի, ու­­րիշ հնար չկայ... Լոյ­­սը փռո­­ւի պի­­տի, ու­­րիշ հնար չկայ։ Եր­­գը գրո­­ւի պի­­տի, ու­­րիշ հնար չկայ»։ Բա­­նաս­­տեղծը խօսք ուղղեց նաեւ հայ­­րե­­­նի մաս­­րե­­­նիին. «Պտուղդ քա­­ղող չկայ, պա­­տիւդ պա­­հող չկայ, մաս­­րե­­­նի, բա­­րի մաս­­րե­­­նի... Երե­­սիդ նա­­յող չկայ»։ Ապա, եկան սի­­րահար քնա­­րեր­­գակներ ու բա­­ռի չորս ու­­սե­­­րուն վրայ զե­­տեղե­­ցին նուրբ զգա­­ցումներ։ Աւե­­տիք Իսա­­հակեանը գան­­գա­­­տեցաւ. «Ցաւս խորն է, ճար չկայ, ճար անող չկայ... Էս ի՞նչ զու­­լում աշ­­խարհ է, սրտա­­ցաւ ըն­­կեր չկայ»։ Վա­­հան Տէ­­րեանը թախ­­ծոտ միտ­­քե­­­րու մէջ շշնջաց. «Իմ հո­­գու հա­­մար չկայ ար­­շա­­­լոյս», «Չկայ ոչինչ, որ այնքան թո­­վիչ լի­­նի, որ­­պէս քո տխրու­­թիւնը կու­­սա­­­կան»։ Չա­­րեն­­ցը եկաւ հայ­­րե­­­նասի­­րական շունչով։ 1915 թո­­ւականն էր։ 18 տա­­րեկան բա­­նաս­­տեղծը եկած էր Վան, քա­­ղաքը պաշտպա­­նելու հա­­մար։ Ռազ­­մա­­­ճակա­­տի վրայ, գի­­շերո­­ւայ ան­­ծայր մու­­թին, զար­­հուրան­­քով ան դի­­տեց Հա­­յոց յան­­գած աշ­­խարհը.

Շուրջս ո՚չ մի ձայն ու շշուկ չկար-

Խօս­­քեր չկա­­յին, ու արեւ չկար։

Ան շա­­րու­­նա­­­կեց սար­­սա­­­փիլ. «Չկայ փրկու­­թեան մի եր­­կիր, չկայ փրկու­­թեան ճա­­նապարհ», «Ո՛չ մի լոյս չկայ վա­­ռուած», «Չկայ մի ձայն, չկայ քա­­մի, մութ է հի­­մա», «Թէ մութ, թէ լոյս՝ եր­­կո՜ւսն էլ չկան»։ Առա­­ւօտուն յայտնո­­ւեցաւ աւե­­լի սահմռկե­­ցու­­ցիչ մէկ այլ ճշմար­­տութիւն, Չա­­րեն­­ցի եր­­կու բա­­ռով՝ «Նաիրին չկայ»։ Իսկ օր մը, ար­­ցա­­­խեան ազա­­տագ­­րա­­­կան պայ­­քա­­­րի օրերն էին, լռե­­ցին քա­­ման­­չա­­­ներն ու սա­­զերը, խո­­նար­­հե­­­ցան աշուղներն ու տա­­ղասաց­­նե­­­րը, իս­­կոյն գլխարկնե­­րը հա­­նուե­­ցան, տի­­րեց պահ մը լռու­­թիւն խոր ակ­­նա­­­ծան­­քով, որով­­հե­­­տեւ, Խա­­չիկ Մա­­նու­­կեանի խօս­­քով՝ «Բար­­ձունքը մերն է, տղեր­­քը՝ չկան»։

Իսկ այժմ, այս մայ­­րա­­­քաղա­­քի մէջ կեան­­քը իր բնա­­կան ըն­­թացքը ու­­նի։ «Չկայ»ն կը շա­­րու­­նա­­­կէ առօ­­րեային ան­­բա­­­ժանե­­լի մա­­սը կազ­­մել, հնչել ամէն օր որ­­պէս դար­­ձո­­­ւածք եւ խօս­­քի անոյշ ձեւ։ «Կաս, չկաս՝ մէկ է», «Կար ու չկար», «Թան­­կից էժա­­նը չկայ», «Այ­­սօր կայ, վա­­ղը չկայ», ապա, յան­­կարծ բա­­րեկամ մը կը յայտնո­­ւի ու կը հա­­մոզո­­ւիք, թէ առանց «չկայ»ի նոյ­­նիսկ զրոյց սկսե­­լու հնա­­րաւո­­րու­­թիւն չկայ.

- Պա­­րոն դա­­սատու, բա­­րի էք եկել։

- Օ՜, Կա­­րէ՜ն, բա­­րեւ, նստէ, բան մը խմենք։

- Շնոր­­հա­­­կալու­­թիւն։ Ո՞նց էք, ի՞նչ կայ-չկայ։

Կը կան­­չենք մա­­տու­­ցո­­­ղը.

- Կը նե­­րէք, մե­­զի եր­­կու հատ լե­­մոնատ կրնա­­յի՞ք բե­­րել։

- Չկայ։