dzovinarlok@gmail.com
Թէեւ մեր կինօփառատօնը ռեժիսորական է, այսինքն ռեժիսորներն են հանդէս գալիս որպէս աստղեր, այնուամենայնիւ մի աստղ փայլատակեց 16-րդ «Ոսկէ Ծիրանին». դա Լեհ դերասան Յան Նովիցկին էր (Jan Nowicki)։ Սկզբից ես տեսայ նրան դահլիճում՝ հեռուից, եւ չճանաչեցի, այնուհետեւ դիտեցի ֆիլմը, որտեղ նա խաղում էր գլխաւոր դերը, իսկ հետեւեալ օրը ես տեսայ նրան հանդիպման ժամանակ, երբ նա մենախօսում էր հաւաքուածների առջեւ։ Յան Նովիցկու կապակցութեամբ պիտի երկու նիւթ շօշափեմ. 1. Ծերութեան նիւթը, 2. Գողութեան։ Այժմ բացատրեմ։
Տարեց մարդը ենթարկւում է սոսկալի խտրականութեան։ Մարդուն վերաբերւում են որպէս ծերունու, եւ նա տեսակ մը ամօթ է զգում, որ արդէն երիտասարդ չէ։ Օրինակ, Շառլ Ազնաւուրին ասում էին «Ինչ լաւ պապիկ է», 80-ը բոլորած Ալեն Դելոնին եւ Ժան-Փոլ Պելմոնտոյին ծերուկներ են ասում, բայց…երիտասարդ թէ տարեց՝ Շառլը Ազնաւուր էր, Ալենը Դելոն էր, իսկ 80-ին մօտեցած Յան Նովիցկին մեր վաղեմի կուռքն էր։ Հայաստանում երիտասարդները շատ դաժան են եւ անողորմ. նրանք պատկառելի տարիքի մարդկանց ասում են «տատիկ» եւ «պապիկ»։ Կարծում եմ տատիկ եւ պապիկ մարդուն կարող է ասել միայն նրանց թոռնիկը, իսկ մնացածի համար նրանք մնում են տիկին եւ պարոն։
Անթիւ լեհական եւ հունգարական ֆիլմերում է նկարահանուել Նովիցկին, դառնալով Լեհաստանի եւ Հունգարիայի շարժանկարի դէմքը, ինչպէս իտալական կինօն ունեցաւ Մարչելո Մաստրոյեանիին, իսկ սովետական (ռուսական) կինօն՝ Օլեգ Յանկովսկուն։ Երբեմնի երիտասարդ եւ գեղեցիկ արտիստները տարիների ընթացքում չեն կորցնում իրենց հմայքը, նրանք դառնում են անփոխարինելի գանձեր, որոնց միջոցով հնարաւոր է մարմնաւորել տարիքն առած արժէքաւոր մարդկանց կերպարները, սակայն Նովիցկին գանգատում էր, որ իրեն ցոյց տուած սցենարներում ամենատարեց մարդը 60 տարեկան է, ուրեմն նա չկայ այնտեղ, մինչդեռ Նովիցկու մօտ այն տպաւորութիւնն է, թէ ողջ աշխարհը իր պէս 80 տարեկան է։ Եթէ նախկինում չէր ուզում ամուսնանալ, կարծելով, թէ «Երկուսը միասին դա ամբոխ է», ապա 5 տարի առաջ նա ամուսնացաւ եւ երջանիկ է։
Այժմ անդրադառնամ երկրորդ նիւթին, որն է գողութիւնը։ Բազմաթիւ ֆիլմերից, որտեղ խաղացել էր Նովիցկին, մեզ ծանօթ էր միայն «Սիրոյ անաթոմիան»։ Երբ ցուցադրեցին 1973 թուականի «Կլեպսիդրա առողջարանը» (ռեժիսոր Վոյչեխ Հաս) դա արտասովոր մի ֆիլմ էր, որն արուած էր հազուադէպ կինօ լեզուով, այսինքն պէտք չէր հասկանալ այդ ֆիլմը, պէտք չէր լսել, թէ ինչ են ասում ֆիլմում, բաւական էր միայն նայել այն եւ ըմբոշխնել արտասովոր կինօ լեզուն։ Ինքը Նովիցկին խոստովանեց, որ նկարահանուել է 250 ֆիլմերում, բայց եթէ նկարահանուէր գէթ «Կլեպսիդրա առողջարան» ֆիլմում, ապա կը համարէր իր կեանքը յաջողած։ Ֆիլմի վրայ 5 տարի են աշխատել։ Ֆիլմը տեսել են ողջ աշխարհում, բայց մենք մեր Սովետական Միութիւնում այն չէինք տեսել, իսկ դա համաշխարհային կինոյի գոհարներից էր։ Ուրեմն ինչպէ՞ս բնութագրենք այն, որ մեզնից թաքցրել էին այդ կինօն։ Ես դա համարում եմ գողութիւն։ Դեռ աւելին։ Երբ Նովիցկին պատմեց 2004-ին նկարահանուած «Չթաղուած մարդը» հունգարական ֆիլմի մասին (ռեժիսոր Մարտա Մեսարոշ), որտեղ նա խաղացել էր հունգարական վարչապետ Իմրէ Նադի մասին եւ երբ ես իմացայ, թէ ի՚նչ էր տեղի ունեցել Հունգարիայում 1956 –ին, ես ինձ կրկնակի կողոպտուած զգացի։ Ուրեմն Սովետական Միութիւնից դուրս աշխարհի մասշտաբով իրադարձութիւններ էին տեղի ունենում, իսկ մենք տեղեակ չէինք։ Մեզանից գողացել էին տեղեկութիւնը ոգու ազատութեան մասին։ Մարդկանց մասին, որոնք այնքան ազատ էին, որ ընդունակ էին կեանքով վճարել ազատութեան համար, ինչն անհնար էր պատկերացնել մեր երկրում, այսինքն ամենաթօթալիտառ երկրում, որը երբեւէ եղել է մարդկութեան պատմութեան մէջ։
1956-ի Հոկտեմբերի 23-ին, Ստալինի (1878-1953) մահից երեք տարի անց, Պուտապեշտում 200 000-ոց հանրահաւաք տեղի ունեցաւ, Ստալինի արձանը հանեցին եւ ժողովուրդը ապստամբեց խորհրդային ռեժիմի դէմ՝ պահանջելով, որպէսզի խորհրդային զօրքերը դուրս բերուեն Հունգարիայից։ Կառավարութիւնը վարչապետ Իմրէ Նադի գլխաւորութեամբ կանգնեց ապստամբների կողմը։ Թւում էր, թէ ժողովրդավարութիւնը կարող էր յաղթել. ընտրութիւնները կը դառնան ազատ, այլ ոչ թէ ձեւական, միակուսակցութիւնը կվերանայ եւ այլն եւ այլն, բայց…սովետական զրահամեքենաները մտան Հունգարիայի մայրաքաղաք։ Յեղափոխութիւնը տապալուեց։ Հազարներով մարդիկ ոչնչացուեցին։ Գաղտնի դատարաններում մահապատժի վճիռներ կայացուեցին։ 62 տարեկան վարչապետ Իմրէ Նադը նոյնպէս ճանաչուեց պետական դաւաճան եւ կախաղան հանուեց։ Միայն 1989-ին արդարութիւնը վերականգնուեց եւ յեղափոխութեան մարտիկները ունեցան իրենց գերեզմանները…
Հունգարական ռեժիսոր Մարթա Մեսարոշի «Չթաղուած մարդը» ֆիլմը ինձ ցնցեց։ Խօսք չեմ գտնում, որպէսզի նկարագրեմ Յան Նովիցկուն վարչապետի դերում, որովհետեւ բառերն անզօր են դառնում՝ պէտք է պարզապէս դիտել այդ ֆիլմը։
Այսպիսով 15 տարի առաջ նկարահանուած ֆիլմը վերադարձրեց մեզանից գողացուած փաստը, կատարուած 63 տարի առաջ…