Պահ մը փորձենք հայոց լեզուէն հեռացնել «ոտք» բառը։ Անկարելի է, չէ՞։ Իրաւունք ունիք։ Առանց անոր, մեր մայրենին ինչպէ՞ս շարժէր, քայլ առնէր եւ ինչպէ՞ս վազք տար մեր միտքերուն։ Ան կը մնար... կաղ։ Կը յիշէ՞ք Յովհաննէս Շիրազի «Մօր Ձեռքերը» բանաստեղծութիւնը, որուն մէջ «ձեռք» գոյականը արժանացեր էր բազմաթիւ պատիւներու- ինչպէս՝ ան «հինաւուրց» էր եւ ունէր «ծով լռութիւն» եւ «համբերութիւն»։ Այսօր, յարգելի ընթերցող, կ՚առաջարկեմ հայկական բանաստեղծութեան պարտէզէն ներս ոտք դնել ու տեսնել, թէ «ոտք» բառը, մեր լեզուի ամենէն հոգնաջան եւ ծառայասէր անդամը, վայելա՞ծ է արդեօք բանաստեղծներու ուշադրութիւնը։ Ուստի, մի՛ քաշուիք, նե՛րս եկէք, մուտք գործեցէք այդ պարտէզի դարպասէն ներս, նախ ձեր աջ ոտքով անշուշտ, -ինչպէս սովորութիւն էր մեր նախնիներու համար,- անոր քնարական ճեմուղիները ճաշակելով, որոնենք «ոտք» բառի դարաւոր ոտնահետքերը։ Իսկ գալ շաբաթ, ամբողջացնելու համար մեր քայլը, ապա կը շարժենք ձախ ոտքը։ Այն ժամանակ մեզի կ՚ընկերակցի բանաստեղծ Պարոյր Սեւակը, ու կը պատմէ, թէ ինչպէս կեանքը, իր ոտքերու անհնազանդ շարժումներու պատճառով վերածուեր է ձախողութիւններու շղթայի մը։
Այժմ նկատեցէք սաղարթախիտ եւ ստուերոտ տարածութեան մէջ հնադարեան ու մամռոտ հետք մը- «ոտն»։ Սա է «ոտք» բառի արմատը։ Բուն հայկական է։ Եզակի է ան։ Բառացիօրէն։ Անոր պէտք էր յոգնակերտ «ք» տառը, որպէսզի ամբողջանար զոյգը։ Իսկ դարեր ետք, չենք գիտեր ի՛նչ պատճառով, եւ զարմանալի է սա, մեր երկու ոտքը մտաւ մէկի մէջ ու «ոտք» յոգնակին դարձաւ ժամանակակից հայերէնի եզակին, հարկադրելով մեզ յոգնակերտ երկրորդ մասնիկ մը աւելցնելով անոր եւ ունենալ՝ «ոտքեր», որպէսզի ջայլամի պէս չմնանք մէկի վրայ ցցուած ու կարենանք երկու ոտքի վրայ քալել, ինչպէս կ՚ընեն միւս բոլոր ժողովուրդները։
«Ոտք» բառը իր հնադարեան եւ ոլորապտոյտ պատմութեան ամէն քայլափոխին ստացաւ բազմաթիւ պատկերալից իմաստներ, ինչպէս՝ սանդուղքի աստիճան, մատ, քայլ, քայլափոխ, քայլուածքի արագութիւն, մէկ քայլաչափ տարածութիւն, նուագ, հեղ, մէկ անգամ երթալ գալը, մէկ ոտքի երկարութիւնը որպէս չափի միաւոր, ստորոտ, կարի եւ այլ մեքենաներու լեզուակները, ինչպէս նաեւ որեւէ բանի վարի կամ ստորոտի մասը, ինչպէս՝ լերան ոտք։
Երբ Ոսկեդարն էր, եւ արքայական էր մայրենի պարտէզը, նոյնքան եւ բուրումնաւէտ էր ան եւ զգլխիչ, մեր գրաբար լեզուէն հոսեցան փափկոտն արտայայտութիւններ, որոնք թէեւ այժմ փոշեծածկ են ու երկար դարեր ո՛չ մէկ հայ քալեր է անոնց հետքերէն, սակայն դեռ սիրունատես են եւ այսօր կ՛արժէ պահ մը մեր ճանապարհէն շեղիլ ու հիանալ անոնց տեսքին։ Ահա փունջ մը- պատուանդան ոտից, կռուան ոտին, լուացումն ոտից, ոտն առ ոտն, ոտն ընդ ոտին, յոտից ցգլուխ, առ ոտն հարկանել, զոտս ամբարձեալ փախչել, զոտն հարկանել առ բարկութեան…։
«Ոտն» գոյականը, խոշոր ոստում մը միավանկի մը համար, ունեցաւ անհամար բարդ եւ ածանց բառեր՝ իր երեք արմատներով, «ոտ-», «ոտան-» եւ «ոտն-»։ Առաջինը, որ չափով աւելի փոքր էր քան միւսները, տուաւ «ոտաբաց», «ոտաբոբիկ» եւ «ոտաչափ» բառերը միայն։ Երկրորդը ունէր գրական հակում։ Ան նախ ծնունդ տուաւ «ոտանաւոր»-ին։ Անոր հետեւեցան «միոտանի», «երկոտանի», «ութոտանի» եւ «բազմոտանի» ածականները։ Իսկ վերջինը... անզսպելի էր՝ տուաւ յիսուն գոյական, ինչպէս՝ այծոտն, արագոտն, գեղեցկոտն, մերկոտն, սեւոտն, վատոտն, վիշապոտն, փայտոտն, ոտնակապ, ոտնակոխ, ոտնահար, ոտնաձայն։ Ան ունեցաւ արկածախնդիր եւ ինքնուրոյն կեանք։ Աւագ Հինգշաբթի օրեր հայ գահանան լուաց զայն, այլ օրեր ան սիրեց վազել գնդակի մը ետեւէն, իսկ հանգիստի ժամերուն պահանջեց նուրբ խնամք։ Յարգելի ընթերցող, այս բոլորը արտայայտելու համար ունեցանք երեք բառ. ոտնլուայ, ոտնագնդակ եւ ոտնայարդար։
Բայց, յարգելի ընթերցող, «ոտք» բառը փառաւորապէս ոտքի ելաւ, երբ անոր հետ ստեղծեցինք դարձուածքներ- 150 հատ։ Ինչո՞ւ այսքան շատ։ Մի զարմանաք։ Որովհետեւ, նկատեցինք, թէ կեանքի ամէն մէկ վիճակը մէկ «ոտք» է։ Բոլորը յիշել այս յօդուածի մէջ անկարելի է։ Բայց, պահ մը մտնենք այդ նրբուղին ու վայելենք ընտրանի մը. ոտք դնել, ոտքը բարի, ոտքը թեթեւ, մէկ տեղէն ոտքը կտրել, ոտքի տակ առնել, ոտքի տակը փորել, ոտքերը սեւ ջուր իջնել, ոտքերը տնկել, երկու ոտքը մէկ կօշիկի մէջ դնել…։ Երբ դանդաղաշարժ էր անձը, կամ հարսը յղի էր, ըսինք «ոտքը ծանր», իսկ որպէսզի անզուսպ երիտասարդ մը որպէսզի հանդարտի եւ իր արարքներու մէջ ազատ ըլլալու հնարաւորութենէն զրկուի, ամուսնացուցինք զայն ու այսպէսով՝ «ոտքը կապեցինք»։ Քանի՜ քանի անգամներ այս բառը «ի» մասնիկը հագած, երկիւղ պատճառեց ներկաներու վրայ... «Ոտքի՛, արքան կու գայ», «Ոտքի՛, դատաւորը կու գայ», «Ոտքի՛, հրամանատարն է», եւ մեր պատանեկութեան օրերու յիշատակը՝ «Ոտքի՛, տնօրէնը կու գայ»։
Յարգելի ընթերցող, միշտ չէ, որ փայլուն օրեր տեսաւ մեր «ոտք»ը։ Պատմութեան մէջ ինչե՜ր եւ ինչեր եկեր են անոր գլխուն։ Խեղճ «ոտք»։ Կը յիշէք, օր մը, 30ականներ էին, հայրենի հողի վրայ ան հարկադրուեցաւ իր առջեւ «վ» տառը ընդունիլ։ Ու մեր հարազատ բառը, որ կատարելապէս հաւասարակշռուած եռոտանի մըն էր, ահա այսպէս՝ «ո-տ-ք», յանկարծ դարձաւ չորքոտանի, ահա այսպէս «վ-ո-տ-ք»։ Ահա թէ ինչպէս գրականագէտ Յարութիւն Սուրխաթեանը այդ օրերուն վերխմբագրեց Խաչատուր Աբովեանի մէկ նախադասութիւնը. «...գնամ ընկնիմ մէկ իշխանի վոտք, ասեմ, ինձ մէկ կտոր հաց տա»։ Բայց ունեցանք բարեխիղճ քնարերգակներ, որոնք գովերգեցին զայն ու չձգեցին, որ ան ոտքի տակ անտես մնայ։ Այսպէս՝ «ոտք» բառը դարձաւ «բանաստեղծական ոտք» ու ոտք յարմարցնելով ժամանակին տըւաւ գեղեցիկ ոտանաւորներ. Ներսէս Շնորհալին գրի առաւ հետեւեալ արտայայտութիւնը. «Գեղեցիկ ոտք ընթացեալք»։ Ապա եկաւ միջնադարեան տաղասաց Սուքիասը ու ողբաց իր յառաջացած տարիքին. «Ունիմ զանդամս զամէն լքեալ… Ձեռք կաշկանդեալ, ոտք վեհերեալ»։ Մէկ այլ տաղասաց, որ կը ստեղծագործէր «Մարզուանցի» մականունով, պամեց, թէ եարը որքան էր զգլխիչ. «Զձեռքդ ու ոտքդ դնես հինայ, իմ սիրտս ի դէմդ կու դողայ»։ Երբ 20-րդ դարուն ոտք կոխեցինք, Եղիշէ Չարենցը բարեսրտութեամբ գրեց. «Վերադարձիդ, եթէ վերադառնաս եւ ոտքդ չդիպչի փորձութեան»։ Բառը նոյնիսկ դարձաւ հայրենաբաղձ պատմուածք. «Երանի՜ այն օրուան, երբ նորից ոտք կը դնեմ Քեսապ»։
Յարգելի ընթերցող, գեղեցիկ է ըլլալ մէկ ոտքը Հայաստան։ Ուստի, ալ շաբաթ Օգոստոսի ջերմ առաւօտ մը մայրաքաղաքէն պիտի ճամբորդենք 90 քմ. հարաւ, մինչեւ հայրենի գիւղ մը, Զանգակատուն։ Այդ գեղատեսիլ ճանապարհորդութեան ընթացքին, հետեւելով Պարոյր Սեւակի գրական ոտնահետքերը, պիտի կ՛ամբողջացնենք «ոտք» բառի չար ու բարի ոդիսականը։ Իսկ այժմ, կ՛առաջարկեմ «յոտնկայս» ծափահարել այս ծառայասէր միավանկը իր առած բոլոր քայլերուն համար։