ԲԱԳՐԱՏ ԷՍԴՈՒԳԵԱՆ
pakrates@yahoo.com
Հայ քրիստոնէական եկեղեցական տոմարի համաձայն այս տարուայ Օգոստոս ամսու 18-րդ օրը նշանակուած էր Սուրբ Կոյս Մարիամի պայծառակերպման տօնը նշելու համար։ Արդարեւ աշխարհասփիւռ հայ եկեղեցիներ մեծ ոգեւորութեամբ ողջունեցին տօնը, միաժամանակ օրհնելով խաղողի բերքը։
Հայաստան աշխարհ խաղողի մշակման հնագոյն վայրն է երկրագունդի վրայ։ Արենի գիւղի մէջ յայտնաբերուած հնագիտական նմոյշներ փաստացիօրէն հաստատեցին այս իրողութիւնը։
Թէեւ հեթանոսական շրջանի բոլոր տօնական նշանակութիւն ունեցող օրերը յետքրիստոնէական շրջանին ձեւով մը պատշաճեցուած են նոր կրօնքի այս կամ այն խորհուրդին հետ։ Եւ սա ոչ միայն մեզ՝ հայերուս, այլ աշխարհի բոլոր ժողովուրդներուն յատուկ երեւոյթ է։ Բայց այդ բոլորին մէջ կարծես թէ նման պատշաճեցման լաւագոյն օրինակը կը կազմէ Աստուածածնի պայծառակերպութիւնը եւ խաղողօրհնէքը։ Նման պատշաճեցման գործօններէն մէկն ալ այդ նոյն թուականին Մարիամ, Սրբուհի, Տիրուհի, Մարի, Երանուհի, Իսկուհի, Թագուհի, Մաքրուհի, Բերկրուհի եւ այլ իգական անուններու տօնախմբութիւնն է։ Հոգ չէ թէ մերօրեայ հասարակութեան մէջ այդ անունները առհասարակ մերժուած կամ անտեսուած ըլլան, օրուայ խորհուրդը կը մնայ անփոփոխ։
Ժողովրդական աւանդոյթները եւ սովորութիւնները կու գան այս բոլորին վրայ յաւելելու նոր նշանակութիւններ։ Արդարեւ Մուսա Լերան լանջին գոյատեւող Թուրքիոյ միակ հայկական գիւղի՝ Վաքըֆլըգիւղի մէջ Աստուածածինը բացի գիւղի եկեղեցւոյ անուան տօնախմբութենէ, կը նշուի նաեւ որպէս «Հարիսայի տօն»։
Ան եւս ունի իր յատուկ աւանդութիւնը։ Յատկապէս քառասնօրեայ հերոսական դիմադրութենէ ետք, երբ Մուսա լեռցիկ յաջողեցան վերադառնալ իրենց հայրենի գիւղերը, լերան բարձունքին, թէժ կռիւներու բռնկած վայրի վրայ կառուցեցին նոր եկեղեցի մը, իրենց փրկարար նաւու կերպարով։ Ապա սովորութիւն դարձուցին Սուրբ Խաչի տաղաւարին ուխտագնացութեան երթալ դէպի այդ տաճարը, մատաղներ զոհել եւ ապա մատաղցուներու միսով մինչեւ լուսածագ հարիսա պատրաստել։
Յաւարտ Սուրբ պատարագի, հարիսան կը մատուցուէր բոլոր գիւղացիներուն, որմէ ետք ժողովուրդը կը բռնէր Մուսա Լերան եօթը գիւղերուն ճանապարհը։
1939-էն ետք, երբ եօթը գիւղերէն վեցի բնակիչները վախնալով թրքական վրէժխնդրութենէն, լքեցին իրենց պապենական հողերը եւ գաղթեցին Քեսապ ու Այնճար, ուխտագնացութիւնն ալ սահմանուեցաւ Վաքըֆլըգիւղի եկեղեցւով։
Իսկ անտէր մնացած լերան եկեղեցին 1980-ի զինուորական հարուածի տարիներուն ռմբակոծուեցաւ բանակին ձեռքով։
Հարիսայի աւանդութիւնը մինչեւ օրս կը շարունակուի Վաքըֆլըգիւղի, Քեսապի, Այնճարի եւ Երեւանի մերձակայ Մուսա Լեռ գիւղի բարձունքին։ Մնաց որ աւանդութիւնը ունի վարակիչ յատկութիւն։ Վերջին տարիներուն Պոյաճըգիւղի Սուրբ Երից Մանկանց եկեղեցւոյ Սայաթ Նովա երգչախումբն ալ ներշնչուելով Մոսա Լերան բարի աւանդոյթէն, կը սիրէ պատարագի աւարտին խաղողի ողկոյզներու կողքին հարիսա մատուցել ներկայ ժողովուրդին։ Այսպէս պատարագիչ քահանան խաղողներու կողքին օրհնեց նաեւ հարիսայի կաթսան։
Հարիսայով կամ առանց հարիսայի, բայց անպայման խաղողով, խաղողօրհնէքով աւարտեցաւ այս տարուայ Սուրբ Աստուածածնի վերափոխման տօնը, բոլորին շրթներէն արտասանուելով նոյն բարի մաղթանքը՝ «Աստուած գալ տարուան արժանի ընէ»։