Թուրքիոյ Հայոց Պատրիարքարանը իր 558 տարիներու անցեալին մէջ ով գիտէ քանի քանի անգամներ ապրած է ճակատագրական, նոյնիսկ օրհասական շրջաններ։
Կարելի է ենթադրել թէ պատրիարքարանէ ներս խաղաղութեան եւ անդորրի ժամանակները աւելի նուազ եղած են, քան ճգնաժամի տարիները։ Թուրքի պետական ընկալումին համաձայն հայը կ՚ապրի, որովհետեւ մահմետական Թուրքիոյ իշխանութիւնը շնորհած է անոր կեանքը։ Ուստի հայը պարտաւոր է այդ շնորհքին համար օրն ի բուն երախտապարտ մնալ զինք խնայող իշխանութեան հանդէպ։ Ամբողջ պատմութեան ընթացքին գտնուեցան հայեր, որոնք համակերպեցան ազգը ստրկացնող այս պարտադրանքին։ Պարզ հաշիւ մը ընելով կարծեցին թէ ազգային արժանապատուութենէ հրաժարելով կարելի է փորձանքներէ հեռու, խաղաղ կեանք ունենալ։ Միւս կողմէ կայ սակայն հայու տեսակ մը եւս, անհատին ու ազգին արժանապատուութիւնը կը գերադասէ եւ բաց ճակատով կը գոչէ՝ ո՜չ։ Այս երկրորդ ոճն է որ կը նկարագրէ ազգին յատկութիւնը։ Վարդանանքի մարտիրոսները չէին վարանած հզօրին կամքը խորտակելու։ Եւ ազգին յարատեւութիւնը երաշխաւորողը այդ ո՜չ ըսող կամքն է։
Պատմական ցաւալի իրողութիւն է, պատրիարքական համակարգի շուրջ ձեւաւորուած համայնքը ներկայացնելու գործը, բոլոր ժամանակներուն վիճակած է թաղական խորհուրդներուն։ Որքան ալ անհիմն ու վիճելի ըլլայ, անոնք կը դիտուին ժողովուրդի ձայներով ընտրուած գործիչներ։ Արդարեւ բոլոր ճակատագրական պահերուն կը ներկայանան բոլորիս անունով որոշում կայացնելու։ Միշտ բացառութիւնները յարգելով, եթէ փորձենք ընդհանրացում մը ընել, պիտի տեսնենք թէ թաղականներու մեծամասնութիւնը կը բաղկանայ հեղինակութենէ եւ անհատականութենէ զուրկ գործիչներէ։ Պաշտօնի կոչուած են իրենց թաղի եկեղեցին եւ դպրոցը մատակարարելու համար։ Սակայն անճար կը մնան այդ առաքելութիւնը կատար բերելու, եւ կը ծնին տիզի նոր մէկ տեսակը։ Եթէ սովորական տիզը պիտի բաւարարուէր եզան քամակին կպած, սնանելով եւ իր գոյութիւնը պահելով, այս նոր տեսակը կը յաւակնի այդ սնանած եզին տիրանալու նաեւ։ Կ՚ուզէ ինք ճշդէ եզին բոլոր շարժումները, թէ ո՞ւր պիտի արածէ, ե՞րբ պիտի որոճայ, ե՞րբ պիտի բանի կամ ե՞րբ հանգչի։ Խնդիր չէ, եզը այս ալ կրնայ տանիլ։ Վերջապէս եզը հայ ազգի պատմա- աւանդական ընկալումին մէջ բարիի, չարքաշի, արդարի խորհրդանիշն է։ Կոմիտաս կամ Վարուժան կ՚օրհնեն, կը փառաբանեն եզը։ Այդ է պատճառը որ հայը ունի «Եզնիկ» անունը, փոխանակ ուրիշ ազգերու գազաններէն ներշնչուած անձնանուններուն։ Բայց վերջերս տիզը չափ ու սահմանը շատ անցաւ։ Եզը նկատեց որ անոր բոլոր ցուցմունքները ի վնաս իրեն դուրս գալ սկսած են։ Ուրեմն անիմաստ է ինքնակոչ եւ ինքնակամ մակաբոյծի մը ցուցմունքներուն հնազանդիլ։
Վերի տողերը գրած էի «Ակօս»ի նախորդ համարի «Մենք ու մերոնք» սիւնակին համար։ Յաջորդ օր պիտի կայանար Նախաձեռնարկ մարմնի ընդլայնուած 3 Հոկտեմբերի նիստը։ Այսինքն յոյս կար թէ եզը պոչի հարուածով մը ազատուի զինք կեղեքող տիզէն։ Այդ յոյսին խաթեր համար հրաժարած էի ինծի համար իսկ ծանր ու վիրաւորական թուացող այս տողերէն։ Արդարեւ յօդուածը լոյս տեսաւ աւելի մեղմ ոճով եւ «Ամիրաները՝ երեկ եւ այսօր» խորագրով։
Այս պահուն, երբ տիզը հայոց պատմութեան մէջ ով գիտէ քանիերորդ անգամ դարձեալ զգետնեց եզը, այս գրութիւնը եւս անիմաստ մնաց։ Հիմա կը կարօտինք «Հայրէն հայհոյանքներու առձեռն բառարան»ի, կամ «Անէծքներու ընտրանի»էն քաղուած արտայայտութիւններու։ Լեզուս վրայ չի հասնիր, մէջը կան Սարոյի եւ Սելինայի նման սիրելիներս, ուստի գոհանամ Սեդրակ Տաւոթհանը եւ միւս հրաժարողները շնորհաւորելով, որոնք յաջողեցան Պիղատոսի նման ձեռքերը լուալ ու դուրս մնալ այս ամօթէն։
pakrates@yahoo.com