Անցեալ շաբաթ երբ վերջացած էր «խնձոր» բառի հեքիաթը, երկինքէն ինկած էր երեք խնձոր, արցախցիի բերանով՝ «Երգինքան իրեք խնձոր վեր ընգաւ»։ Նախ խածեր էինք անոնցմէ երկու հատը. ստուգաբանական արմատները եւ պատմական պտուղները։ Տեսեր էինք, թէ քաղցրահամ էին անոնք։ Հեքիաթի ամենէն հիւթալի մասը՝ դարձուածքներն էին, ինչպէս երբ պոլսահայը կ՚ըսէր՝ «Երեսիտ խնձորները ուտե՜մ», իսկ գորիսցին՝ «Ասիս բաղի կյարմյուր խնձոր ինի»։ «Խնձոր» բառը Արտամետէն Արցախ եւ Սեբաստիայէն Սասուն լաւ աճած էր, որպէս նաեւ տեղանուն։ Կարօտով այցելեր էինք Խնձորուտն ու Խնձորիկը, Խնձորովիտն ու Խնձորգինը։ Իսկ այսօր, յարգելի ընթերցող, մեր խնձորենիէն քաղենք երրորդ խնձորը՝ «խնձոր» բառի աշուղական եւ քնարական գործածութիւնները։
10-րդ դարուն հայկական գրականութեան մէջ տեղի ունեցաւ յեղափոխութիւն մը. հայկական գրականութեան վերածնունդն էր ան։ Այդ օրերուն մեր բնաշխարհի մէջ յայտնուեցան տաղասացներ, որոնք երգեցին բնութեան գեղեցկութիւնը եւ կեանքը լիովին ապրելու փափաքը։ Այդ տաղերու մէջ գարունն էր տարուան սիրելի եղանակը, իսկ խնձորն էր պտուղներու ընտրեալը։
«Խնձոր» բառի առաջին երկրպագուն Գրիգորիս Աղթամարցին էր, տարագիր կաթողիկոս մը, որ օտար նուաճողներու յոռի ասպատակութիւններու օրերուն՝ ողբաց հայրենի երկրի թշուառութեան վրայ, իսկ այն պահերուն, երբ կը խաղաղէր հայրենիքը, գրի կ՚առնէր աշխարհիկ տաղեր։ Ահա մէկը.
Դա նուշ ա շաքար,
տափ անուշ խնկին.
Դա կարմիր խնձոր է մէջ տերեւին։
Այդ օրերուն «խնձոր» բառը կը դառնար այլաբանութիւն՝ կնոջ գեղեցկութիւնն էր ան, ինչպէս նաեւ՝ աշխարհիկ վայելքներու քաղցր պատկերը։
Ապա եկաւ Նաղաշ Յովնաթանը, «խնձոր»ի հաւատարիմ այգեպանը։ Հայկական վերածնունդի վերջին տաղասացն էր ան ու նոր շրջանի առաջին աշուղը։ Նաղաշ Յովնաթանը կարելի է տեսնել որպէս իր նախնիներու՝ գողթան երգիչներու 18-րդ դարու մարմնացումը։ Իր ծննդավայրէն, Ագուլիսի Շոռոթ գիւղէն ճամբայ ելաւ, հասաւ Թիֆլիս, իր հետ բերաւ հայկական բանահիւսութեան հարուստ ժառանգը ու վրաց թագաւոր Վախթանգ Զ.ի պալատին մէջ, որպէս արքունի երաժիշտ, գովերգեց կինն ու գինին։ Իր տաղերուն մէջ, խնճոյքի սեղաններու շուրջ, Յովնաթանը երգեց «խնձոր» քաղելու ու անոր թարմութիւնը համտեսելու իր տենչանքը։ Ժամանակաշրջանի համարձակ գաղափարն էր ասիկա, ուր չկար գռեհիկ մարմնապաշտութիւն։ Սիրուհիի մարմինը այլեւս մեղքի դրդիչ չէր, այլ՝ աստուածաստեղծ շնորհ։ Իսկ «խնձոր» բառը, երբ դարձաւ այսքան ուշագրաւ, ու մեծանուն աշուղներ իրենց աչքերը սեւեռեցին իր վրայ՝ շիկնեցաւ, դարձաւ կարմրաթուշ։ Յարմար տեսաւ, որ նաեւ քիչ մը ծածկուի։ Ահա յովնաթանեան սիրաբանութիւն մը.
Քու ծոցն պաղչա՝ նռա՛ն, խնձորի,
Պինդ կու պահես, աջա՞բ,
էդ ո՞ւմ համար ա։
(Յարգելի ընթերցող, պէտք է յիշել, թէ «շամամ» եւ «սերկեւիլ» բառերն ալ կ՚արժանանային նոյն ուշադրութեան եւ գնահատանքին) Մէկ այլ տաղի մէջ Յովնաթանը այսպէս փառաբանեց իր սիրուհին. «Ծոցդ՝ բախչա, կանանչ բոստան, շամամ, խնձոր շարեշար»։
Վրաց պալատի յաջորդ աշուղն էր Սայաթ-Նովան։ Ան ալ որսաց մէկ-երկու «խնձոր»։ Բայց Սայաթ-Նովայի միտքը աստուածաշնչային էր։ Քանի մը տողիկ ճաշակենք՝ համառօտութիւններով.
Տէրն ասաց,- չո՛ւտիք էս բար (պտուղ)...
Համ առնիլն ուզից նախամայր
Յիւան...
Քաղից արգիլուած խնձորն։
Յովհաննէս Թումանեանի «Փարւանա» աւանդավէպի մէջ բառը կրկին դարձաւ հեքիաթային. ան նշանակեց ամուսնութեան հաւանութիւն։ Պատմութեան մէջ Փարւանայի փառահեղ արքան, բազմաթիւ ասպետներու ներկայութեան, այսպէս կը յորդորէ իր ծաղիկ աղջկան. «Ընտրի՛ր, զարկի՛ր ձեռքիդ խնձորն / Անյաղթներից անյաղթին»։ Ապա, «Աղջիկն առաջ եկաւ / Կարմիր խնձորն իր ձեռին»։
Կարմրաւուն եւ նրբամաշկ «խնձորներ» ինկան նաեւ մեր ժողովրդական երգերուն մէջ։ Զանոնք հաճոյքով փրցուց Կոմիտաս վարդապետը. «Կարմիր խնձոր հաներ, տար, / Ալուան ծաղիկ տանել տար», «Խնձոր թալեմ, արի, տար», «Խնձորի կէսը կծած էր, եար ունի, եար ունի»։ Մէկ այլ երգահաւաք՝ Գրիգոր Սիւնին ձայնագրեց հետեւեալը. «Աղջիկ տեսայ եայլի ձոր, / Նման էր կարմիր խնձոր»։ Իսկ Կարա-Մուրզան մշակեց անուշահամ եղանակ մը. «Քեզի մեռնեմ, անուշ եար ջան / Կարմիր խնձոր, լալ ու մարջան»։
Հոկտեմբեր ամսոյն այս զովացող օրերուն, Հայաստանի մրգաստաններու մէջ կը հասուննան բուրումնաւէտ խնձորներ եւ կը մօտենայ զանոնք քաղելու եղանակը։ Կը պատմեն, թէ Գուսան Հաւասին, Երեւան ապրած տարիներուն, օր մը կը հիւանդանայ։ Տանտիրուհին, տիկին Արուսեակը, վշտացած՝ կ՚որոշէ արկղ մը խնձոր ուղարկել մեծ երգահանին, որպէս բարեկամական ընծայ։ Այդ ազնիւ նուէրի փոխարէն, Հաւասին ոգեշնչուած կը յօրինէ «Ընծայ խնձոր» երգը. «Եարի ղրկած ընծայ խնձոր, մահլամ (սպեղանի) դրի վէրքերիս խոր»։ Մեղմօրօր է նաեւ Ռուբէն Հախվերդեանի եւ Լիլիթ Պիպոյեանի զուգերգը, որ յօրինուած է գիւղագիր Թլկատինցիի քնարական խօսքերուն վրայ. «Ձեռքիս վարդը տամ, վարդը որ չառնէ, ոսկի խնձոր տամ»։
Այսօր, յարգելի ընթերցող, ճաշակեցինք մայրենի մրգաստանի չափազանց հրապուրիչ, երբեմն գայթակղեցուցիչ, բայց միշտ ազնիւ եւ քնարական պտուղը՝ «խնձոր» բառը։ Խածենք Գուսան Շահէն «Խռովուած էր» երգը ու հրաժեշտ տանք այդ դրախտային բառին. «Այսօր, ես՝ իմ եարին տեսայ, թուխ մազերը օլորած էր, բարեւ տուի, բարեւս չառաւ, գուցէ ինձնից խռովա՞ծ էր,
Նայի դէմքին՝ կարմիր խնձոր,
Լուսնի նման բոլորած էր»։