Հրանդ Տինք Հիմնարկի կազմակերպած «Կեսարիոյ եւ շրջակայքի հասարակական մշակութային եւ տնտեսական պատմութիւնը» խորագրեալ երկօրեայ միջազգային չեղեալ գիտաժողովի մասնակիցներէն երիտասարդ գիտաշխատող Վարագ Գեթսէմանեանի եւ Գիտութիւններու Ակադեմիայի անդամ արեւելագէտ Անուշ Յովհաննիսեանի հետ զրուցեցինք իրենց նիւթերու հիման վրայ։
ԲԱԳՐԱՏ ԷՍԴՈՒԳԵԱՆ
pakrates@yahoo.com
Ի՞նչ զգացիք երբ լսեցիք, թէ արգիլուած է բանախօսութիւնը։
ԱՆՈՒՇ ՅՈՎՀԱՆՆԻՍԵԱՆ - Այս մասին առաջին հիասթափութիւնը Երեւան ապրեցանք, երբ լսեցինք թէ բանախօսութիւնը Կեսարիոյ փոխարէն Պոլիս պիտի ըլլայ։ Ինծի համար, որպէս թրքագէտ եւ Օսմանեան ու Հանրապետական Թուրքիոյ պատմութեան մասնագէտ, կարեւոր էր Կեսարիա այցելել։ Նախապէս իմ աշխատութիւններու հետ կապուած այցելած եմ Արեւմտեան Հայաստան եւ Կիլիկիա, բայց չեմ եղած Կեսարիա։
Առաջին հերթին Կեսարիոյ մէջ արգիլուելու լուրը լսելով խորհեցայ թէ սա պէտք է շրջանային վարչութիւններու որոշումը եղած ըլլար։ Խորհրդային միութեան փորձով գիտեմ թէ միջին մակարդակի պաշտօններ վարողները ապացուցել կ՚ուզեն թէ իրենք պաշտօնի վրայ են եւ զգօն։ Պոլիս գալէ ետք այս մասին առաջին խօսողը իմ գործընկեր Այհանը (Աքտար) եղաւ։ Ան ըսաւ որ արգիլուած է միջոցառումը։ Այհանի կատակասէր բնաւորութիւնը գիտնալով ինձ թուած թէ դարձեալ կը կատակէ։ Բայց ափսոս ճիշդ էր։
Որպէս երկրի իրողութիւններուն ծանօթ պատմագէտ կրնամ ընկալել այս կատարուածը, բայց դարձեալ կը դժուարանամ տրամաբանական ձեւաչափի մը մէջ դնելու։ Քաջ գիտեմ այս երկրի մէջ «մէկ քայլ առաջ, երկու քայլ ետք» ընթացքը։ Կարող է, որ ներկայ ռազմատենչ հոգեբանութեան մէջ համակուած հասարակութեան համար անհաճոյ թուի Կեսարիոյ մօտ անցեալի մասին տեղեկութիւնները։ Վերջապէս իշխանութիւնները կարողութիւն ունին այս տեսակի ցանկացած միջոցառման արգելք ըլլալու։ Բայց հապա ինչպէ՞ս պիտի արգիլեն մարդկանց միտքը։ Յատկապէս ներկայ թեխինքական կարելիութիւններու մէջ ինչպէ՞ս պիտի լռեցնեն ազատ մտքի խօսքը։ Կ՚ափսոսամ որ չէ կայացած այս գիտաժողովը։ Այսօր, երբ Հրանդ Տինք Հիմնարկի նախաձեռնութեամբ մէկտեղուած ենք, մենք զեկուցողներս եւ ամփոփ ձեւով իրար կը փոխանցենք մեր նիւթերը, շատ կը ցաւիմ որ զրկուեցանք այս շահեկան նիւթերը ամբողջութեամբ լսելէ։
Իսկ կրնա՞ք համառօտ ներկայացնել ձեր զեկոյցի նիւթը։
Գալով իմ զեկուցումը, կ՚ենթադրէի թէ Կեսարիոյ պատմութեան թեմայով արդէն բաւականին ելոյթներ կը հնչեն, որոշած էի համեմատաբար աւելի անծանօթ նիւթի մը մանրամասնութիւնները պարզելու։ Նկատի ունենալով որ կը տիրապետեմ հայերէնի, անգլերէնի, թրքերէնի, օսմաներէնի կարգին ռուսերէնի նաեւ, որոշեցի ռուսական աղբիւրներէ քաղուած զեկոյցով մը ներկայանալ։ Ինծի համար շատ հետաքրքրական էր 1934-ին բացուած Կեսարիոյ թեքսթիլ գործարանը 1934-35 թուականներուն Խորհրդային միութեան վարկով։ Այդ տարիներուն Սովետական երկիրը ինք թշուառութեան մէջ էր։ Յափշտակուած էին եկեղեցիներու հարստութիւնները, նոյնիսկ անհատ մարդկանց հարստութիւնները կը վերցնէին երկրի ճարտարագիտութիւնը զարգացնելու համար։ Այդ շրջանի կարգախօսն էր. «Հասնիլ եւ գերազանցել կապիտալիստական աշխարհի հասած մակարդակը»։ Իրենք այդ պայմաններու մէջ ըլլալով ինչպէ՞ս եւ ինչո՞ւ 8 միլիոն ԱՄՆ տոլարի համարժէք վարկ էին տրամադրել Քեմալական Թուրքիային զէռօ տոկոսով։ Եւ այդ վարկը պիտի վճարուէր ոչ թէ գումարով, այլ արտադրութեամբ։
Այսպէս խորհրդային միութեան արտաքին գործերի նախարարութեան արխիւի մէջ յայտնաբերեցի մի փաստաթուղթ, որ Խորհրդային միութեան ներկայացուցիչ Սուրից անունով անձնաւորութեան եւ Խորհրդային իր կազմակերպութեան միջեւ հեռագրային նամակագրութիւնները կը պարունակէր։ Այդ գրառումներով նշուած էին թէ ո՞րն է նման վարկի մը յատկացման դրդապատճառները։ Այդ դրդապատճառները բազմաբնոյթ էին եւ ես դասաւորեցի երեք մասի։ Մի մասը զուտ արտաքին քաղաքականութեան պատճառներով էր։ Միւս խումբը կարող է դասել գաղափարախօսական, որովհետեւ Խորհրդային Միութիւնը առանց գաղափարախօսութեան կարելի չէ պատկերացնել։ Իսկ երրորդ մասը կան շատ նուրբ ներքին խնդիրներ։ Հոն ակնկալութիւններ կար Թուրքիայէն տրամադրուած այս վարկի փոխարէն։ Առաջինը, արտաքին շարժառիթներն էին, ըստ որու Քեմալական Թուրքիան կամաց կամաց իր հայեացքը ուղղած էր դէպի արեւմուտք որովհետեւ քեմալականների տեսլականը արեւմտեան կերպով քաղաքակրթութիւն ստեղծելն էր։ Խորհրդային Միութիւնը շատ մտահոգուած էր այս երեւոյթով, քանի որ օդին մէջ զգալի էր համաշխարհային պատերազմի հոտը։ Ուրեմն նամակագրութեան մէջ կը պարզուէր Խորհրդային իշխանութիւններու մերձեցումը, որ թոյլ չտան թէ Թուրքիա ալ աւելի մօտենայ արեւմտեան աշխարհին, յատկապէս Անգլիային ազդեցութեան ոլորտը։ Երրորդ գործօն մըն ալ այն էր թէ կը մտածէին Թուրքիան իր ներքին տնտեսական բարեփոխումներուն մէջ երկընտրանքի առաջ էր, որովհետեւ մինչ այդ շուկայական եւ ազգային տնտեսութեան փորձեր կ՚ընէր, բայց համաշխարհային ճգնաժամը արգելք եղաւ, որ չաշխատի «Միլլի իքթիսատ» կոչուած այդ փորձը։ Քեմալականները փնտռտուքի մէջ էին, ընդ որուն Ռուսաստանը չէր որ միակ ուղի էր, ուր իրենք մօտել կը փնտռէին։ Գիտենք որ իրենք ճամբորդում էին ֆաշիստական Իտալիա, ուր նոյնպէս կը փորձէին Թուրքիոյ որդեգրած մոտելը։ Այսպէս Թուրքիան որոշեց էդատիստական, այսինքն պետական վերահսկողութեամբ տնտեսութեան եղանակը։ Այս եղանակի մէկ կոչումն ալ փլանաւորուած տնտեսութիւն է, որ Թուրքիան ընդունեց հինգ տարուայ հերթականութեամբ։ Այս մէկը շատ նման էր Խորհրդային Միութեան տնտեսական ռազմավարութեան։ Եւ եւս կարեւոր գործօն մը, որ արխիւներու մէջ այնքան ալ յստակ չի ներկայանար, որովհետեւ այդ նիւթի շուրջ շատ են գաղտնի թղթակցութիւնները, Տրոցկիի խնդիրն է։ Թէեւ այս մասին յստակ փաստացի տուեալներ չկան, բայց դէպքերու զարգացումը կ՚ապացուցէ թէ Ստալինը Խորհրդային միութեան յեղափոխութեան կարեւորագոյն դէմքերէն Տրոցկիէն ազատուելու խնդիր ունէր, որուն համար կը խնդրէր Թուրքիոյ գաղտնի գործակալութեան օժանդակութիւնը։ Այսպէս պայմանաւորուեցան Քեմալականներու հետ, որ ան գայ Թուրքիա։ Արդէն յայտնի է, որ Տրոցկին 1929-էն ետք ապրած է Մեծ Կղզի, առանձնատան մէջ։ Թէեւ իրեն արգիլած էին ամէն տեսակի գրառումը, բայց Տրոցկին իր հետ բերած էր նաեւ բազմաթիւ կարեւոր փաստաթղթեր։ Փաստաթուղթեր, որոնք նիստերու արձանագրութիւններ էին, որոնց մէջ կար Ստալինին վարկաբեկող ելոյթներ։ Դաւադրութիւնը եւս շարունակուեցաւ եւ բոլոր այդ փաստաթուղթերը փճացան կասկածելի հրդեհի մը հետեւանքով։
Այդ տարիներուն է, որ Թուրքիա արտակարգ օժանդակութեան խիստ կարիք ունի եւ այդ կարիքը ընդհանրապէս կը մերժուի Անգլիոյ, Ֆրանսա եւ Իտալիայի նման երկիրներու կողմէ։ Իսկ Խորհրդային Ռուսաստան կ՚ուզէ Թուրքիան պահել իր ազդեցութեան տարածքին մէջ եւ չի վարանիր Կեսարիոյ թեքսթիլ գործարանի (Սիւմերպանք Քայսէրի Պեզ Ֆապրիքասը) կառուցման համար պիտանի վարկը ապահովելէ։
**
Դժբախտաբար գիտաժողովի սկսելէն ժամեր առաջ տեղեակ դարձանք, թէ Շիշլիի գաւառապետի հրամանով արգիլուած է Հրանդ Տինք Հիմնարկի կազմակերպած գիտաժողովը, որուն զեկուցողներէն մէկն էիք նաեւ դուք։ Այս անակնկալ զարգացումը ինչպէ՞ս կը գնահատէք։
ՎԱՐԱԳ ԳԵԹՍԷՄԱՆԵԱՆ - Հրանդ Տինք հիմնարկի կազմակերպած «Կեսարիոյ եւ շրջակայքի հասարակական, մշակութային եւ տնտեսական պատմութիւնը» խորագրեալ գիտաժողովը պէտք է դիտել լայն ձեւաչափի մը մէջ։ Գիտենք թէ հիմնարկը սկսելով 2012 կամ 13 թուականներէն, նման բնոյթի զանազան ժողովներ կազմակերպած է Ատանայի, Տիարպէքիրի, Վանի, Անգարայի, Մարտինի կամ Զմիւռնիոյ մասին։ Անոնցմէ ոչ մէկը հանդիպած էր նման արգելքի։ Իսկ այսօր ժողովին Կեսարիոյ մէջ արգիլուելէն ետք, նման արգելքի մը Պոլսոյ մէջ ալ գործադրուիլը զարմանալի չի թուիր։ Անընդունելի է թէ այդ արգելքը յարուցուած է ժողովէն հազիւ ժամեր առաջ։ Գիտաժողովի մասնակից աւելի քան քսան զեկուցողներ արդէն հասած էին Պոլիս եւ որոշումը զարմանք պատճառեց բոլորին։ Պատահածը ազատ խօսքի եւ ազատ արտայայտութեան դէմ մեծ հարուած է։ Երկրորդը՝ նախադէպ մը ստեղծեց ապագային այս բովանդակութեամբ կազմակերպուելի գիտաժողովներու մասնակցութիւնը հարցական դարձնելով։ Վերջին անգամ 2005-ի այդ նշանաւոր գիտաժողովէն ետք չեր պատահած նման արգելք։
Կը ցաւինք, թէ զրկուած ենք ձեր ելոյթը լսելէ, ուրեմն այս պահուն հետաքրքրական է թէ եթէ առիթ ըլլար ինչե՞ր պիտի պատմէիք։
Իմ զեկոյցը, որ պիտի կայանար, գիտաժողովի առաջին նիստին էր, որ կը վերաբերէր պատմական ակնարկի։ Ես պիտի ներկայացնէի իմ ընտանեկան արխիւէն քաղուած նիւթ մը։ Աւելի ճիշդը մեծ մեծ հօրս պատմութիւնը։ Առաջին անգամ, երբ լսեցի այս գիտաժողովի մասին մտածեցի թէ ի՞նչ կրնամ ներկայացնել։ Ապա խորհելով թէ ես ալ Կեսարացի ընտանիքի զաւակ եմ, յարմար գտայ մեր ընտանիքի պատմութիւնով մասնակցիլ։ Ուրեմն այս երեւոյթը յատկանշական պիտի ըլլար, այն առումով թէ 100 կամ 105 տարի ետք ես իրենց մասին պիտի կրնայի խօսիլ, իրենց ծննդավայրին՝ Կեսարիոյ մէջ։ Այսպէս ձեռքիս տակ ունեցածներէս բացի սկսայ նիւթեր հաւաքել մօրենական կողմէ մեծ մեծ հօրս ընտանիքի մասին, որոնք ազգանունով ալ Կեսարիան են։ Ճամբորդութեան ուղեգիծ մը պատրաստեցի, թէ ինչպէս անոնք Թոմարզայէն Դամասկոս եւ Հալէպ հասած են, ապա Պէյրութ եւ 1970-ականներուն գաղթած են Միացեալ Նահանգներ։ Վիսքոնսին նահանգի մէջ փոքրիկ քաղաք մըն էր Ռէյիսին, որ բնակեցուած էր թոմարզացիներով։ Չիքակոյին մօտակայ փոքրիկ քաղաք մըն է, որ 1900-ականներու սկիզբներէն ի վեր թոմարզացիներ տեղափոխուած են, նախ տղամարդիկ եւ ապա իրենց ընտանիքները։ Ուրեմն 1920-ական, 30-ական տարեթիւերուն թոմարզացիներու որոշ բնակչութիւն մը արդէն գոյութիւն ունէր այս քաղաքին մէջ։ Անոնք շատ կարեւոր ներդրում ունեցած են Իսթանպուլ կամ Պէյրութ եկած թոմարզացի հայերուն։ Կամ օգնութիւն ղրկած են, կամ ալ անոնց դէպի արեւմուտք գաղթին օժանդակած։ 90 տարի առաջ հիմնած են հայրենակցական միութիւն, որ ապա մասնաճիւղեր ունեցած է Հարաւային Ամերիկայի, Արկենդինայի, Ֆրանսայի եւ Միջին Արեւելքի տարբեր կեդրոններու մէջ։ Ես նիւթեր հաւաքելով փորձեցի պարզել, թէ իմ մեծ մեծ ծնողները ինչպիսի ճանապարհներէ անցնելով հասած են Ամերիկա։ Կ՚ուզէի պարզել այդ պատմութեան կարեւոր հանգրուանները, օրինակի համար 1930-ական տարեթիւերուն Ամերիկայէն դէպի Հայաստան ներգաղթը։ Դժբախտաբար առիթը չունեցայ պատշաճ կերպով ներկայացնելու, քանի որ բոլոր այս պատմութիւնը հիւսուած էր լուսանկարներու եւ այլ տեսանիւթերու վրայ։ Այսինքն տեսալսողական նիւթերը շատ էին, բայց առիթ չունեցայ անոնք ներկայացնելու։ 80-ական տարեթիւերէն մնացած տեսանիւթեր ունիմ, ուր իմ պապերը իրենց փորձառութիւնները կը պատմեն Զօրեան Ինստիտուտի բանաւոր պատմութեան հաւաքածոյին համար։
Թոմարզայի մասին պատումներու կարեւոր մէկ մասն ալ կը բաղկանայ յուշամատեաններէ։ 1940-ական թուականներէ սկսեալ զանազան մարդիկ իրենց բնօրրանի մասին բազմաթիւ վկայութիւններ փոխանցեցին հատորներու ձեւով։ Այսպէս Թոմարզայի մասին ունինք հինգ կամ վեց աշխատութիւն, որոնք 1950 կամ 60-ականներուն հրատարակուած են եւ ապա թարգմանուած անգլերէնի։ Այդ գիրքերէն ալ օգտուելով յաջողեցայ վերակազմել ընտանեկան պատմութիւնը։
Կ՚ուզէի գաղութ առ գաղութ նկարագրել այս պատմութիւնը։ Առաջինը պիտի ըլլար Պէյրութը, Հալէպը եւ ընդհանրապէս Միջին Արեւելքը։ Երկրորդը Ամերիկայի պատումները պիտի ըլլար, ուր ինչպէս որ ըսի Թոմարզայի հայերը արդէն բնակութիւն հաստատած էին Ցեղասպանութեան նախորդող տարիներէն ի վեր։ Կ՚աշխատէին տեղւոյն երկաթի գործարանը։ Այնպէս որ 1970-ականներուն մեծ մեծ մայրս Կիւլիզարը եւ պապս Գէորգ Գայսէրեանը, երբ կ՚որոշեն Ամերիկա տեղափոխուիլ, այնտեղ արդէն հարազատներ ունէին։ Գէորգը հոն է, որ առաջին անգամ կը հանդիպի իր եղբօր՝ որ նախապէս երբեք չէր տեսած։
Ռէյիսին փոքրիկ քաղաք ըլլալով հանդերձ ունէր երկու եկեղեցի, Էջմիածնական եւ Կիլիկեան դէմի պատկանող, կուսակցական մասնաճիւղեր եւ մշակոյթի կեդրոններ։
