Մեր գրականութեան մէջ առաջին անգամ գիւղագիր Յակոբ Մնձուրի իր «Մունջ» անուն պատմուածքով անդրադարձած էր Արեւմտեան Հայաստանի մէջ տարածուն սովորութեան։ Ըստ այդ հարսերը պարտաւոր էին մունջ պահել մինչեւ, որ ծնի անդրանիկ որդին։ Կին անհատը ստրկացնող այդ սովորութիւնը ու նմանները յետադիմական շրջանակներու կողմէ փառաբանուեցան, իբրեւ «նահապետական ատադ»։ Ամերիկահայ հեղինակ եւ բեմադրիչ Գարլա Քէքէճեանի «Հարսներէն՝ հայ հարսերու լեզուն» վաւերագրական ժապաւէնին առաջին ներկայացումը կայացաւ 15 Նոյեմբերին, Թորոնթոյի 14-րդ «Նուռ» շարժապատկերի փառատօնին ընթացքին։ Եութայի համալսարանին մէջ հաղորդակցութեան գիտութիւններու եւ խանգարումներու նիւթով դոկտորայի իր տեսութիւնը պաշտպանող Քէքէճեանի ժապաւէնին մասին հայ մշակոյթի «H-Pem» (https://www.h-pem.com/en/Stories/2019/11/12/harsneren-pom-2019/64)հարթակի կայքէջին հրատարակած անգլերէն յօդուածը կը ներկայացնենք թարգմանաբար։
ԼԻԼԻ ԹՈՐՈՍԵԱՆ
«Հարսներէն՝ հայ հարսերու լեզուն» վաւերագրական ժապաւէնը լռութեան դատապարտող երեւոյթի մը վրայ ուշադրութիւն հրաւիրելով՝ լոյս կը սփռէ գրեթէ անծանօթ լեզուի մը վրայ։ Լեզու մը, որուն պարտադրած լռութեան, թապուներուն եւ իրաւազրկումին հետեւանքով կը նահանջեն ենթական, անունը եւ խօսքը։
Սերունդներ շարունակ բազմաթիւ հայ հարսեր մշակութային ճնշումով յատկանշուած վարմունքի մը հետեւանքով դատապարտուած են պարտադիր չխօսկանութեան։ Երբեմն այս կիներուն միջեւ զարգացած է հաղորդակցութեան անձայն լեզու մը։ Շարժումներով եւ նշաններով արտայայտուող այս լեզուն, որ կը կոչուէր հարսներէն, դադրած է գործածական ըլլալէ եւ միայն Հայաստանի կարգ մը առանձնացած գիւղերուն մէջ կը յիշուի այսօր։
«Հարսներէն՝ հայ հարսերու լեզուն» վերնագիրով վաւերագրական կարճ ժապաւէնին մէջ հեղինակ, բեմադրիչ եւ հետազօտող Գարլա Քէքէճեան այս խորհրդաւոր լեզուին գաղտնիքները լուսաբանելու նպատակով կ՚ուղեւորուի դէպի Բաղանիս գիւղը, որ կը գտնուի Ազրպէյճանի հետ Հայաստանի վտանգաւոր սահմանին մօտ։ Արդիւնքը մտերմիկ առերեսում մըն է հետքերը այսօր ալ զգալի աւանդութեան եւ ցաւցնող յիշողութեան հետ։
«Չխօսկանութիւն բառը ինքնին անխօսութիւն կը նշանակէ»։ 17 վայրկեան տեւողութեամբ վաւերագրական գրաւիչ ժապաւէնը կը սկսի այս նախադասութեամբ եւ իբրեւ նիւթ կը ներկայացնէ ամուսնացած հայ կիներու պարտադրուած անխօսութեան հետեւանքով ձեւաւորուած նշաններու լեզուն՝ հարսներէնը։ Հետաքրքրական է, որ չխօսկանութեան ետին թաքնուած պատուի հասկացողութեան եւ մշակութային թապուներու շերտերը բացայայտելու իբրեւ միջոց՝ ժապաւէնը հիմնուած է բազմաթիւ երկխօսութիւններու վրայ։
ժապաւէնը կ՚անդրադառնայ հարսներէնի գործածութեան եւ ապա՝ մոռացութեան։ Ուշագրաւ կերպով կը ներկայացնէ հայ կնոջ դերակատարութեան եւ պատասխանատուութեան մասին տակաւին գոյատեւող, նաեւ՝ հոլովոյթ ապրող ընկալումները։ Դժուար է հաւատալ, թէ ժապաւէնին հեղինակը արհեստավարժ բեմադրիչ մը չէ, այլ Եութայի համալսարանի մէջ հաղորդակցութեան գիտութիւններու եւ խանգարումներու նիւթով դոկտորայի իր թէզը պաշտպանող ուսանող մը։
Իսկ ինչու՞ ընտրել վաւերագրական ժապաւէնի միջոցը։ «Կը հաւատամ ակադեմական գիտելիքները զանգուածներուն մատչելի դարձնելու մէջ լսատեսողական միջոցներու հզօր ուժին։ Հետեւաբար, ինչու՞ այս նիւթը չներկայացնել վաւերագրական կարճ ժապաւէնի միջոցով», կ՚ըսէ հեղինակը՝ «h-pem»-ին։
«Լուռ» լեզուն լոյս աշխարհ բերող ստեղծագործական երթը
Պատմութիւնը սկիզբ առած է նոյնիսկ նախքան բեմադրիչին անդրադառնալը։ 2014-ի ամրան եղանակին Հայ Երիտասարդաց Դաշնակցութեան (ՀԵԴ) կազմակերպած աշխատանքային ճամբարին իբրեւ կամաւոր մասնակից՝ Քէքէճեան Լոս Անճելըսէն աւելի քան 11 հազար քիլոմեթր ճամբայ կը կտրէ եւ կը հասնի Հայաստանի սահմանամերձ Բաղանիս գիւղը։ Այդ ժամանակ ան նոյնիսկ տեղեակ չէր հարսներէնի գոյութեան։ Սակայն նոյն տարուան աշնան Քալիֆորնիոյ համալսարանի Իրվայնի ուսումնարանին մէջ տարբեր երկիրներու մէջ կիրարկուող նշաններու լեզուներու մասին լեզուագիտութեան դասընթացքէ մը ներշնչուած՝ կը ձեռնարկէ Հայաստանի տարածքին նշաններու լեզուներու գործածութեան հետազօտութեան մը։ Իր պրպտումներուն ընթացքին համացանցի վրայ կը հանդիպի յղումի մը, որ կը հետաքրքրէ զինք։ «Կայքէջը կ՚ըսէր, թէ Հայաստանի մէջ խուլերու եւ համրերու օգտագործած նշաններու լեզուն տարբեր էր ամուսնացած հայ կիներու օգտագործած նշաններու այն լեզուէն, զոր անոնք կը գործածէին, երբ իրենց համար խօսիլը թապու էր», կ՚ըսէ բեմադրիչը, եւ կ՚աւելցնէ. «Առաջին անգամ էր, որ կը լսէի միայն մէկ սեռի կողմէ գործածուող եւ յատկապէս հայերու պատկանող հաղորդակցութեան նման միջոցի մը մասին։ Նիւթը անմիջապէս ներգրաւեց զիս»։ Կայքէջին տեղեկութիւնը այսքան էր միայն։ Այնուհետեւ Քէքէճեանի համար աւելին գիտնալու փնտռտուքը վերածուած է հետեւողական ծրագիրի, աւելի ճիշդ՝ բուռն հետազօտութեան։
Քանի մը ամսուան արխիւային հետազօտութիւններէ ետք Քէքէճեան ի յայտ բերած է 1935-ին կատարուած ուսումնասիրութիւն մը, որ թէեւ ռուսերէնով էր, սակայն միակ ծանօթ գիրքն էր Հիւսիսային Ամերիկայի մէջ։ Քէքէճեան առանց վհատելու յաջողած է գտնել զայն եւ թարգմանել տուած է անգլերէնի։ Այս աղբիւրին ընծայած հիմնական տեղեկութիւնը կատարուած ուսումնասիրութեան աշխարհագրական վայրերն էին. չորս գիւղեր՝ Հայաստանի մէջ։
Քէքէճեան 2016-ի ամրան կը ձեռնարկէ նշեալ գիւղերուն մէջ ուսումնասիրութեան մը։ Բախտը բերած էր այնպէս, որ գիւղերէն մէկը նոյնինքն Բաղանիսն էր։ Գիւղապետին ծանօթ ըլլալով՝ Քէքէճեան իր ուսումնասիրութեան կը սկսի այս գիւղէն։ Բաղանիս կը գտնուի Ազրպէյճանի սահմանէն շուրջ մէկ քիլոմեթր հեռաւորութեան վրայ։ Նոյն այս պատճառով յաճախ կ՚ենթարկուի հակառակորդի կրակոցներուն։ Սակայն գիւղը հարսներէնի ետին թաքնուած գաղտնիքները լուսաբանելու առումով կարեւոր նշանակութիւն ունէր Քէքէճեանի համար, երբ նոյնիսկ չէր գիտեր, թէ Բաղանիսը շուտով պիտի դառնար գլխաւոր դերակատարը՝ Քալիֆորնիոյ մէկ դասարանին մէջ սկիզբ առած իր սրընթաց երթին։
Յուսալով լոյս սփռել այս զարմանահրաշ, բայց առեղծուածային նշաններու լեզուին գաղտնիքներուն վրայ, Քէքէճեան կը սկսի փնտռել պատասխանը հետեւեալ հարցումներուն։ Ինչպէ՞ս զարգացած է այս լեզուն։ Կիներ ի՞նչ պայմաններու տակ գործածած են զայն։ Ի՞նչ են լեզուին ծանօթ կիներուն կողմէ յաճախ գործածուած նշանները եւ շարժումները։
«Հարսներէն՝ հայ կիներու լեզուն» վաւերագրական ժապաւէնը արդիւնքն է բազմաթիւ անակնկալներու, որոնց հանդիպած է Քէքէճեան իր ստեղծագործական երթին ընթացքին։ Ան կ՚ըսէ. «Ժապաւէնը հարուստ է վաւերականութեամբ։ Պիտի նշմարէք, թէ ինչպէ՛ս կը տարուբերի արեւելահայերէնի եւ արեւմտահայերէնի միջեւ։ Պիտի լսէք շահագործումի եւ ցաւցնող յիշողութիւններու անհատական պատումներ. պատումներ, որոնք դժուար ընդունելի են, սակայն զանոնք բաժնելը եւ ընկալելը խիստ կարեւոր է։ Վկան պիտի դառնաք գիրկընդխառնումներու, համբոյրներու եւ խնդուքի։ Բոլորը՝ իրական եւ հարազատ։ Սրտանց կը յուսամ, որ հանդիսատեսը տեսնէ եւ զգայ այս բոլորը»։
«Դէ՛ աղջիկ ջան, հարսներէն խօսում էինք»
Գիւղապետին օգնութեամբ Քէքէճեան կը հիւրընկալուի գիւղացիներու տուներուն մէջ։ Ան կը պատմէ, թէ բնական հունով ընթացող իրենց զրոյցները զինք առաջնորդած են իր կատարած ամէնէն զարմանալի յայտնութեան։ «Սկիզբէն զրուցակիցներս յայտնեցին, թէ ամուսնացած հայ կիներու գործածած շարժումներու եւ նշաններու այս լեզուն կը կոչուի հարսներէն։ Նախապէս իմ գտած աղբիւրներուս մէջ երբեք չէր նշուած այս անունը»։ Տեղին է ուրեմն, որ վաւերագրական ժապաւէնին հիմնական տիպարները ըլլային Բաղանիսի կիները եւ տղամարդիկը. այսինքն անոնք, որոնք նշաններու այս լեզուին անունը տուած են գէթ այս նիւթը պեղող անձին։
Քէքէճեանի հարսներէն խօսող զրուցակիցներէն ամէնէն տարեցը 92 տարեկան էր, իսկ ամէնէն երիտասարդը՝ 49։ Գարլա կ՚աւելցնէ. «Ամուսնանալ» ետք որոշ ժամանակ անխօս մնացած (այսինքն տակաւին ամբողջութեամբ չանհետացած չխօսկանութեան հետեւած), սակայն այլեւս հարսներէն չգործածող ամէնէն երիտասարդ զրուցակիցս 19 տարեկան էր»։ Վաւերագրական ժապաւէնը այս գիւղացիներուն միջոցով ի յայտ կը բերէ հարսներէնին բարդ բնոյթը, ընդհանրապէս կիներուն լռութիւն պարտադրելու վարմունքը, ինչպէս նաեւ՝ այս պարտադրանքին հետեւանքով շարունակուող ընկերային եւ հոգեբանական ազդեցութիւնները, որոնք մինչեւ այսօր նկատելի են Հայաստանի մէջ։
Քէքէճեանի հետազօտութեան ամէնէն տպաւորիչ պահը եղած է այն, երբ զրոյցի ընթացքին տարեց կին մը թեւերը լայն բանալով ըսած է, թէ խօսելու թոյլտուութիւն ստանալէ ետք իբրեւ առաջին բարբառում՝ «երգած է լեռներուն» ։
Ժապաւէնին աւարտին Քէքէճեան այս լեզուին եւ մեր ազգային ժառանգութեան մէջ անոր ցաւցնող դերակատարութեան վերաբերեալ կը կատարէ հետեւեալ խորաթափանց հարցադրումը. «Հարսներէնը կը մղէ հարց տալու, թէ արդեօք որքա՞ն կիսատ մնացած է հայ մշակութային ժառանգութիւնը եւ պատմութիւնը, երբ երկրին բնակչութեան շուրջ կէսը իր կեանքին կարեւոր մէկ ժամանակահատուածին ընթացքին բռնի մնացած է համր»։
Քէքէճեանի համաձայն, հարսներէնը կարելի է հետազօտել Եութայի համալսարանին մէկ գիտաշխատանոցին մէջ կամ Հայաստանի գիւղական մէկ եկեղեցիին։ Ցարդ հարսներէնի ուսումնասիրութեան համար զրոյցներ տեղի ունեցած են տուներու, եկեղեցիներու եւ հանրային կեդրոններու մէջ։
