Նախորդ Շաբաթ օր ափսոսանքով եւ խոր վիշտով վերահասու եղանք սիրելի բարեկամի մը՝ Երուանդ Պարէտ Մանոքի յանկարծական մահուան բօթին։ Ան երկար տարիներ վարած էր Հայր Լեւոն Արք. Զէքիեանի նախաձեռնութեամբ Վենետիկի Համալսարանի մէջ կայացող հայերէնի խտացեալ դասընթացքներու դասախօսի պաշտօնը։ Վերջերս այս ծիրէն ներս յաճախակի հանդիպումներ ունեցած էր քաղաքիս մէջ, որոնցմէ իւրաքանչիւրը մեզի համար արտակարգ առիթ մըն էր այս արժէքաւոր մտաւորականի հետ հանդիպելու եւ խորհուրդներ փոխանցելու առումով։
Խորապէս ցնցուած ենք Երուանդ Պարէտ Մանոքի կորուստի պատճառաւ եւ այս առթիւ կու գանք մեր ցաւակցութիւնները յայտնելու իր ընտանիքի պարագաներու։ Ստորեւ մեր ընթերցողներուն կը ներկայացնենք սիրելի Պարէտի յիշատակին համար իր մտերիմ բարեկամ Ֆըրատ Կիւլլիւի սրտախօսիկ յօդուածը։
ՖԸՐԱԹ ԿԻՒԼԼԻՒ
Առաջին անգամ գրական պարբերաթերթ «Քրիթիք»ի 2008 թուին մէջ հանդիպած էի իր անունին։ Այդ շրջանին Պողազիչի Բեմային Արուեստներու Միութեան կազմիմ մէջ կուսումնասիրէինք թատրոնի մէջ մշակութային բազմազանութեան նիւթը։ Այդ ծիրեն ներս ծանօթացած էինք հայ թատրոնի գործիչներուն հետ։ Միասին ուսումնասիրութիւններ, աւելի կարեւորը հրատարակութիւններ կատարեցինք։ Սիրելի Պօղոս Չալկըճըօղլուի թարգմանած Շարասանի «Թրքահայ բեմը եւ իր գործիչները» գիրքի հրատարակութիւնով նոր թափ ստացաւ մեր աշխատութիւնները։ Թէեւ այդ գիրքը նախապէս ալ ծանօթ էր թատրոն ուսումնասիրողներու, բայց թարգմանութեան շնորհիւ հասաւ շատ աւելի լայն զանգուածի մը։ Ես այդ թարգմանութեան հետեւանքով ծանօթացայ Մեհմետ Ֆաթիհ Ուսլուի հետ։ Ան Վենետիկի մէջ աշակերտած էր Պօղոս Լեւոն Զեքիեանի եւ ահագին տեղեկութիւն ունէր այդ քաղաքի Մխիթարեան վարդապետներուն թատրոնին բերած ներդրումին մասին։ Իր միջոցաւ ծանօթացանք նաեւ Պարէտի հետ։
2010-ի Նոյեմբերին Էլ-նամակներով սկսաւ մեր բարեկամութիւնը։ Յաջորդ տարուայ Ապրիլին, Փրոֆ. Պօղոս Լեւոն Զեքիեանի «Շեհիր» համալսարանի մէջ տուած դասախօսութեան առթիւ անձամբ ծանօթանալու բախտը ունեցայ։ Դասախօսութենէ ետք միասնաբար ճաշեցինք։ Այդ միջոցին արդէն իսկ սկսած էինք ծրագրել Պարէտի Սուրբ Ղազար վանքի մէջ Մխիթարեան հայրերու թրքերէն թատրոնի աշխատութիւններուն մասին գիրքի իտալերէն բնագիրէն թարգմանելով հրատարակութիւնը։ Առաջին պահեն իսկ վերացած էր թղթակցութիւններու ընթացքին մեր դիմած պաշտօնականութիւնը։ Ոչ ես «Պարոն Ֆըրադ» էի, ոչ ինք «Պարոն Պարէտ»։ Այս հանդիպումէն մէկ- երկու օր ետք կրկին հանդիպեցանք, այս անգամ Գատըգիւղ, Պեշիկթաշի նաւամատոյցին վրայ գտնուած «Տենից Աթը» սրճարանը։ Այդ վայրը մինչեւ որ փակուի, մեր յաճախակի ժամադրավայրն էր։
Ի՞նչ կը խօսէինք մեր այդ երկար զրոյցներուն։ Առհասարակ Թուրքիոյ քաղաքական անցուդարձերը։ Զարմանալիօրէն տեղեակ էր երկրի զարգացումներէն։ Քաղաքական կեանքին կը հետեւեր թէ թրքական եւ թէ եւրոպական մամուլի միջոցաւ։ Նոյնիսկ երբեմն կը շփոթէի թէ մեր երկուքէն որ մէկը այս տեղացի է, որ մէկը դրսեցի։ Յաճախ հարցումներով կ՚ուզէր աւելի շատ բան իմանալ։ Իր կարծիքները պարզելէ աւելի կը սիրէր խօսակցին միտքերը իմանալ։ Երկար չէր տեւեր Պարէտի Պոլսոյ այցելութիւնները։ Հազիւ մէկ կամ առաւելագոյն երկու շաբաթ։ Շատ կապուած էր ընտանիքին, Իսթանպուլեան օրերուն միշտ իրենք կը մտածեր։ Բայց այդպէս ըլլալով հանդերձ վերջին այցելութիւններուն Իսթանպուլի մէջ ժամանակաւոր գործ մը գտնել ու աւելի երկար մնալու մասին կը մտմտար։ Անշուշտ այս բոլորը կ՛ըլլային երկրի քաղաքական միջավայրին այսքան սրուած չեղած ժամանակներուն։ Եթէ չեմ սխալիր, իր համեմատաբար աւելի երկար տեւող այցելութիւններէն մէկուն մասնակցեցաւ ՀայՃարի կազմակերպած պտոյտներէն մէկուն, որ ուղղուած էր դէպի Տիարպէքիր եւ շրջակայքը։ Շատ ոգեւորուած վերադարձած էր այդ շրջագայութենէն։
Ան քանի կ՚ուզէր Թուրքիոյ քաղաքական նիւթերու մասին խօսիլ, ես ալ նոյնքան կը փորձէի նիւթը բերել թատրերգութեան։Համոզուած էի թէ շատ լաւ պիտի ըլլար իր այնքան հանդարտ պատմած Վենետիկեան ապրումները եթէ լսեն շատ ու շատ մարդիկ։ Յատուկ ուրախութիւն կ՚ապրէր թատրոնի երիտասարդ գործիչներու հետ աշխատելէ։ Կ՚ըսէր թէ 1980-ականներուն, երբ շատ երիտասարդ էր, ուսուցիչները զինք մղած էին թատերական ուսումնասիրութեան։ Չէր սիրեր «թատերագէտ» կոչումը։ Ան աւելի շատ հակած էր մշակոյթի պատմութեան եւ ինքնութեան խնդիրներու։ Համալսարանի տարիներէն ետք շատ ալ ուշադրութիւն չէր դարձուցած թատրոնին։ Ձեռքին ունէր Սուրբ Ղազարի գրադարանէն առնուած եւ մեծ զգուշութեամբ տարափոխութիւն կատարուած երեք թատրերգութիւն եւ աշխատութեան կարօտ եւս երեք թատրերգութիւն։ Կ՚ուզէր այդ աշխատութիւնները երիտասարդ գիտաշխատողի մը փոխանցել, բայց անփորձներու համար բաւականին դժուար էր այս աշխատութիւնը։ Պարէտ սակայն երբեք չէր յուսալքուած։ Կը հաւատար, որ վերջ ի վերջոյ պիտի գտնէ վստահելի երիտասարդ գիտաշխատողը։ Մեզի յաճախ կը պատմէր վանքի գրադարանին ամէն մէկ անկիւնը, ծակը իմացող տարեց վանականի մը մասին։ Անոր միջոցաւ յայտնաբերած էր այս ձեռագիր մատեանները, կաշի պայուսակի մը մէջ։ Վենետիկեան համալսարանի ամառնային դասընթացքներու մասնակցողներուն բոլորը լսած էին այս պատմութեան մասին։ Իր աշակերտութեան ընթացքին ահա այդ տարեց վանականը այս ձեռագիրները տրամադրած էր իրեն եւ Պարէտ առաջին երեքին վրայ աշխատելէ ետք յաջորդ երեքը գրադարան վերցուցած էր եւ այսօր ալ կը դժուարանար անոնք վերագտնելու։ Մանաւանդ վանականի մահէն ետք այդ պայուսակն ալ կորած էր։ Այս լսողները քիչ մըն ալ բարկացնելու միտումով կը մեղադրէին Պարէտը, որպէսզի ան ընդվզումով գոչէ թէ ինք արդէն պարտադրանքով ստանձնած է այդ աշխատանքը։ Ի վերջոյ Վենետիկի մէջ իրեն աշակերտած մէկու միջոցաւ այդ պայուսակը վերագտնուեցաւ։ Պարէտ հանգիստ շունչ մը քաշած էր։
Պարէտ վերջին շրջաններուն իր ակադեմական ու մտաւորական բոլոր ուշադրութիւն ուղղած էր ինքնութեան խնդրի վրայ։ Կը մերժէր այն համատարած կարծիքը ըստ որու ազգային եւ կրօնական ինքնութիւնը ամբողջութիւն մըն է։ Այս առումով յաճախ կը դիմէր իր ազգային ինքնութիւնը պահելով հանդերձ իսլամ կրօնը իւրացուցած հայերու օրինակները։ Ան համոզուած էր, թէ հայութիւնը կամ թրքութիւնը ազատ կամքով ընտրուած ըլլայ կամ պարտադրուած բոլոր ինքնութիւնները մասամբ ալ ըլլայ ձեւական են։ Այս առումով ալ վառ օրինակ մը ըլլալով կը նշէր Մխիթարեան վարդապետներու Վենետիկեան կղզիի մէջ նստած թրքերէն թատրոնով զբաղելու օրինակը։ Կը մերժէր մարդուս լոկ մէկ ինքնութեան մէջ սահմանափակուելով մնացեալ բոլոր ինքնութիւններուն հանդէպ թշնամանք ունենալը։ Ֆրանսայի հասարակութեան մօտ երկար տարիներ իշխած այս կարծրատիպը կը յուսար թէ պիտի փշրուի նոր սերունդի մերձեցումներով։ Ան Ֆրանսան կը տեսնէր, որպէս իր երկիրը։ Վենետիկի հետ յատուկ կապէր ունէր, որոնցմով կը հպարտանար։ Բայց միշտ կը յիշէր թուրքիացի ըլլալու հանգամանքին իր ինքնութեան վրայ ունեցած դերակատարութիւնը։ Ան յամառ մարդասէր մըն է, միշտ պատրաստ բոլոր մարդիկ գրկելու։ Այս առումով կրնամ ըսել, որ ան ամէն բանէ առաջ խրախուսող աւագ եղբայր մը եղած է ինծի համար։
Նախորդ շաբաթ ափսոս որ կորսնցուցինք զինք։ Յստակօրէն սա իրողութիւնը գիտեմ, որ զինք շատ պիտի կարօտնամ։ Մեր վերջին զրոյցին, որ տեղի ունեցած էր մահէն քանի մը օր առաջ հազիւ, կը ծրագրէինք նոր հրատարակուած գիրքերու մասին խօսիլ։ Ունէինք ծրագիրներ։ Դարձեալ Գատըգիւղի մէջ պիտի ժամադրուէինք ու երկար պիտի զրուցէինք։ Այդ բոլորը անկատար մնացին։ Եթէ մնաց բան մը մեր ընկերութիւնն էր։ Այս պահուն վշտահար կերպով ունիմ մէկ մաղթանք միայն «Լոյսերու մէջ ննջէ սիրելի Պարէտ»։
