ՆՈՐԱՅՐ ՏԱՏՈՒՐԵԱՆ

Նորայր Տատուրեան

ՊԱՐՈՆ


Ալեկոծ ար­կա­ծախնդրու­թիւն է «պա­րոն» գո­յակա­նի ոդի­սակա­նը։ Մայ­րե­նի լե­զուի բե­մի վրայ ան առա­ջին ան­գամ յայտնուեցաւ բե­հեզ­ներ ու ծի­րանի­ներ հա­գած։ Սա­կայն օր մը քա­կուե­ցան անոր բեր­դե­րը, կորսնցուց իր պեր­ճանքն ու պա­տիւը, ըսենք՝ ազ­նուակա­նու­թիւնը, որ­պէս իշ­խան գա­հազուրկ։ Ստու­գա­բանու­թիւնը ալե­հեր ակա­նատեսն է անոր «ան­կումին»։ Այ­սօր, տիկ­նայք եւ պա­րոնայք, դի­տենք «պա­րոն»ի, այդ եր­բեմնի արե­ւաշատ ու մե­ծայարգ տիտ­ղո­սի փա­ռաւոր գա­հավի­ժու­մը։

«Պա­րոն»ի վե­րելքն ու ան­կումը տես­նե­լու հա­մար քիչ վերջ պի­տի ճա­նապար­հորդենք Կի­լիկեան Հա­յաս­տան՝ 13-14-րդ դար։ Սա­կայն ձեզ նախ կը հրա­ւիրեմ Երե­ւանի Անի պան­դո­կի ըն­դունա­րանը, երե­սուն պա­տանիի ստեղ­ծած ու­րախ եռու­զե­ռին ական­ջա­լուր ըլ­լա­լու հա­մար։ Այդ բազ­մութիւ­նը օտար չէ ձե­զի։ Ծա­նօթաց­նեմ. աշա­կերտներս են, ամե­րիկա­հայ պա­տանի­ներ, որոնք Յու­նի­սի հա­ճելի գի­շեր մը հայ­րե­նիք հա­սած են ճա­նաչո­ղական պտոյ­տի հա­մար։ Հա­զիւ ստա­ցած իրենց սե­նեակ­նե­րու թի­ւերը, անոնք խան­դա­վառ զրոյ­ցով, կան­չով ու ծի­ծաղով կ՚աճա­պառեն վե­րելակ նստիլ, պա­յու­սակնե­րը արագ մը ձգել սե­նեակ, ապա վե­րադառ­նալ ըն­դունա­րան ու երե­ւանեան առա­ջին ընթրի­քի հա­մար հո­սիլ Աբո­վեան պո­ղոտա­յէն վար։ Երե­խանե­րը անընդհատ հար­ցումներ կը հարցնեն քա­ղաքի մա­սին, վա­ղուան ծրա­գիրի մա­սին։ Ամէն նա­խադա­սու­թիւն կը սկսի կամ կը վեր­ջա­նայ «պա­րոն»ով։ Եկաւ վե­րելա­կը։ Եօթը հո­գինոց։ Մեր կազ­մած հնգեակի հետ կը նստի նաեւ իտա­լացի զոյգ մը։ Չկա­րենա­լով իրենց հե­տաքրքրու­թիւնը զսպել, կը հարցնեն. «Կը նե­րէք, դուք ազ­նո­ւակա՞ն էք։ Այս երի­տասարդնե­րը ձե­զի «Պա­րոն» կ՚ըսեն»։ Կը ծի­ծաղինք։ «Եւ­րո­պական այդ բա­ռը, -կը հար­կադրուիմ բա­ցատ­րե­լու,- մեր լե­զուի մէջ կը նշա­նակէ ու­սուցիչ, դա­սատու»։ Մին­չեւ որ աշա­կերտներս ու ես ճամբրուկնե­րը տա­նինք սե­նեակ, ձե­զի ներ­կա­յաց­նեմ «պա­րոն» բա­ռի Կի­լիկեան ոդի­սակա­նը։

Մի­ջերկրա­կանի արե­ւը կա­խուեր է Այա­սի նա­ւահան­գիստի վրայ։ Հոն խարսխած կը ծփան ծո­վու հիւ­սիս արեւմտեան ափե­րէն մեկ­նած առա­գաս­տա­նաւեր։ Անոնց կայ­մե­րու վրայ կը ծա­ծանին դրօ­շակ­ներ բազ­մա­գոյն եւ բազ­մա­ձեւ։ Կի­լիկիա հա­սեր է նաեւ «պա­րոն» ազ­նո­ւափայլ բա­ռը։ Առա­գաս­տա­նաւով։ Իսկ հա­յազ­գի իշ­խաններ, ար­դէն ֆրանքնե­րու թագն ու լե­զուն որ­դեգրած, տոհ­միկ «նա­խարար» տիտ­ղո­սը հնա­մեայ գտնե­լով՝ սկսեր են պա­տուա­բեր նոր տիտ­ղո­սը որ­դեգրել ու դառ­նալ «պա­րոն»ներ։

Պա­րոն բա­ռը ֆրան­սե­րէնէ փո­խառեալ է։ Միջ­նա­դարեան ֆրան­սե­րէնի մէջ ան կը նշա­նակէր իշ­խա­նաւոր, տէր։ Բա­ռը ու­նի Մի­ջին լա­տինե­րէն ծա­գում՝ «պա­րոն»- ազատ մարդ, կա­լուա­ծատէր, պա­տերազ­միկ։ «Պա­րոն»ը Կի­լիկիոյ մէջ իր բարձր աս­տի­ճանը եւ կա­լուած­նե­րը պա­հեց երեք դար։ Այդ շրջա­նէն մնա­ցած յի­շատա­կարան­նե­րու մէջ գտանք «պա­րոն» բա­ռի անդրա­նիկ գոր­ծա­ծու­թիւննե­րը. «Գրե­ցաւ ի թո­ւիս Հա­յոց ՈՂԶ (1247), ձե­ռամբ Ներ­սէ­սի, յաշ­խարհիս Կի­լիկեց­ւոց, ուխտի, որ կո­չի Ակ­ներ անա­պատ, ի թա­գաւո­րու­թեան Հա­յոց Հեթ­մոյ, եւ Հօր իւ­րոյ պա­րոն Կոս­տանդեայ», «Ի թո­ւակա­նիս Հա­յոց ՉԺԸ (1269) ։ Արդ, գրե­ցաւ պրակս... ար­դեամբք տեառն Սարգսի սրբա­սէր եւ ար­հիական եպիս­կո­պոսի, եւ նո­րին հա­րազատ որդւոյ՝ աս­տո­ւածա­սէր եւ քրիս­տո­սապահ իշ­խա­նին պա­րոն Յով­հաննէ­սի»։ Հայ­կա­կան ձե­ռագիր մա­տեան­նե­րը «պա­րոն»ի ըն­տիր վկա­յու­թիւններ կը պա­րու­նա­կեն. «Պա­րոնն հա­յոց կա­լաւ զՊե­մունդ բրինձն Ան­տիոքոյ», «Պա­րոնն դնի որ­պէս տէր գա­ւառի եւ կա­լուա­ծոց»։ Եր­կար չտե­ւեց, որ հա­յոց մայ­րե­նին տի­րանայ նոր կա­լուա­ծի մը՝ «պա­րոնու­թիւն» բա­ռի։ Ահա անոր բա­ցատ­րութիւ­նը 19 դա­րու բա­ռարա­նէ մը առ­նո­ւած. «Աշ­տի­ճան՝ պա­տիւ եւ իշ­խա­նու­թիւն պա­րոն գո­լոյ. որ­պէս ռու­բի­նեանցն կի­լիկեց­ւոց նախ քան զթա­գաւո­րելն. եւ ամե­նայն գլխա­ւորու­թիւն գա­ւառի կամ կա­լուա­ծոց»։ Մեր «պա­րոն»ը չե­ղաւ բազ­մա­ծին։ Սոսկ յղա­ցաւ երեք բառ. պա­րոնա­դուստր, պա­րոնաց­նել, պա­րոնոր­դի, չմոռ­նանք «պա­րոնաց պա­րոն» տիտ­ղո­սը։

1375 թո­ւական։ Կի­լիկիոյ հա­յոց թա­գաւո­րու­թեան ան­կումով «պա­րոնը» կը կորսնցնէ իր կա­լուած­ներն ու տան­տի­րու­թիւնը։ Սա­կայն, յար­գե­լի ըն­թերցող, դուք գի­տէք, թէ բա­ռերը եր­կա­րակեաց են։ Անոնք կը դի­մանան քա­ղաքա­կան յե­ղաշրջումնե­րու, ճկու­նութիւ­նը ու­նին իմաս­տի նոր նա­ւահան­գիստներ գտնե­լու, լե­զուին խարսխած մնա­լու։ Հայ­կա­կան նոր կեան­քի «պա­րոն»ն ալ դար­ձաւ սե­փական հո­ղի տէր հա­սարակ մարդ, ապա՝ աշ­խարհա­բար հա­յերէ­նի մէջ ամուսնա­ցած կամ յար­գե­լի ոեւէ այր, հոգ չէ թէ ան հո­ղի տէր է կամ ոչ։

Միջ­նա­դարու հայ բա­նաս­տեղծնե­րը «պա­րոն» տիտ­ղո­սը ար­ժա­նի տե­սան հրա­պու­րիչ կնոջ, քան­զի ան մէկ նա­յուած­քով կը կա­լանէր սիր­տը։ Դա­ւիթ Սա­լաձոր­ցի տա­ղասա­ցը, որ կը սի­րէր գո­վաբա­նել գե­ղեց­կուհին, օր մը նա­յեցաւ անոր սի­րուն դէմ­քին ու եր­գեց.

Շատ պա­րոնաց բերդ ես քա­կել...

Դու ես պա­րոն, դու ես սար­դար։

Քո­սայ Երէց բա­նաս­տեղծը իր Ան­նա­յին հա­մար շա­րադ­րեց այս խօս­քե­րը. «Փառք ու պա­տիւ ասեմ ես քո արար­չին, / Որ ամե­նայն փա­ռօք զքե­զիկ զար­թա­րէր, / Կ՚ու­զեմ թա­րիպ անեմ (գո­վեմ, գո­վեր­գեմ), պա­րոն Ան­նա­յիս»։ Սա­ռան ալ, աշուղ Օք­սուզ Աւե­տիքի սի­րածը, որ ու­նէր «քնքուշ, բղբոջ» ձեռ­քեր, ար­ժա­նացաւ ա՛յս խօս­քե­րուն.

Իմ անուն Աւե­տիք ու քուկն է Սա­ռայ,

Դուն ին­ձի պա­րոն ես, ես քե­զի ծա­ռայ։

Երբ աշ­խարհա­կանա­ցաւ «պա­րոն»ը, հայ­կա­կան բար­բառնե­րու մէջ թա­փառաշրջե­ցաւ. Սե­բաս­տիոյ մէջ «բա­րէօն» էր, Ակ­նայ մէջ «բա­րիւն», Թիֆ­լի­սի մէջ «պա­րուն», դար­ձաւ նաեւ բան­ջա­րեղէ­նի տե­սակ, «պա­րոն­բանջար», խաղ մը, «պա­րոնգզիր», կես­րայր, «պա­րոն­պապ, պա­րոն­տատ» ու կե­սուր, «պար­մայր»։ Գա­լով ման­կա­վար­ժութեան նո­ւիրո­ւած այր մար­դոց։ Հին դա­րերուն հա­զուա­գիւտ եւ պա­տուա­բեր ըլ­լա­լով գրա­գիտու­թիւնը, ու­սուցիչ­նե­րը կ՚ար­ժա­նանա­յին «պա­րոն» տիտ­ղո­սին։ Այ­սօր անոնք կը վա­յելէն «պա­րոն» կո­չուե­լու հա­ճոյ­քը, հա­կառակ անոր, որ գրե­թէ բո­լորը հե­ռու են իշ­խան մը կամ հո­ղատէր մը ըլ­լա­լէ։ Իսկ, կը յի­շէ՞ք 1850-ական թո­ւական­նե­րուն հայ­կա­կան գրա­կանու­թեան մե­ծագոյն եր­գի­ծաբան քննա­դատը, պա­րոն Յա­կոբը, որ մին­չեւ այ­սօր կը սոր­վեցնէ ուղղա­միտ եւ ուղղա­խօս ըլ­լալ, «պա­րոն» բա­ռը ըն­դունե­ցաւ որ­պէս մա­կանուն։

«Պա­րոն» բա­ռը բնա­կան է, որ հայ­րե­նի կա­լուած­նե­րու ալ անուն դառ­նար։ Ահա քա­նի մը տե­ղանուն. «Պա­րոնաց Այ­գի», գիւղ եւ հայ իշ­խաննե­րու նախ­կին զբօ­սավայր Վա­նայ նա­հան­գի Ոս­տան գա­ւառա­կի Ար­տոս լե­րան փէ­շերուն, «Պա­րոնաց Բեր­դ», Վա­նայ նա­հան­գի մէջ աւե­րակ բերդ, «Պա­րոն­բեկ», Նոր Բա­յազե­տի գա­ւառի մէջ գիւղ, «Պա­րոնենք», Զէյ­թունի գիւղ, «Պա­րոնի քա­րայր», Լո­ռիի մար­զի Ձո­րագե­տի հո­վիտի մէջ քա­րայր։ Իսկ պարսկա­հայ մեր ըն­թերցող­նե­րուն ծա­նօթ է ան­կասկած Թավ­րիզ քա­ղաքի «Պա­րոն Աւագ» պատ­մա­կան ու պատ­կա­ռելի թա­ղը Աւագ Աւա­գեանի կող­մէ հիմ­նո­ւած։

Կը հնչէ հե­ռաձայ­նը։ Հա­յոց լեռ­նաշխար­հի նա­ւուղղու­թե­նէս կը սթա­փիմ։ Աւօն է։ Հայ­րե­նիքը ճա­շակե­լու ան­համբեր ախոր­ժա­կով կը հարցնէ. «Պա­րո՛ն, մենք ըն­դունա­րան իջանք։ Ես անօ­թի եմ, ե՞րբ ճա­շի պի­տի եր­թանք պա­րոն»։

Յօ­դուա­ծիս հրա­ժեշտ տամ գի­նիի կա­րասի մը շուրջ բո­լորո­ւած ու Արա­րատի տե­սարա­նով հար­բած հայ պա­րոն­նե­րու կեն­սուրախ մէկ եր­գով, «Երգ Բա­քոսի», զոր մեր աշա­կեր­նե­րը կը ծրագ­րեն վեր­ջին ընթրի­քի սե­ղանի վրայ եր­գել ու այդպէս հրա­ժեշտ տալ հայ­րե­նիքին։

Ակո­ռիի մեծ կա­րասին բո­լոր­տիքն են բազ­մեր,

Աւագ իշ­խանք եւ պա­րոնայք ժո­ղովք են հոն կազ­մէր,

Այո՜, այո՜, ժո­ղովք են հոն կազ­մեր։

Այսպէս մե­զի նոր ցնծու­թիւն, արեւ­նե­րը կը ծա­գին,

Ու­րախ կ՛ըլ­լայ մեր ժա­մանակ եւ փառք մեր աշ­խարհին,

Այո, այո եւ փառք մեր աշ­խարհին։