ԾՈՎԻՆԱՐ ԼՈՔՄԱԿԷՕԶԵԱՆ

ԾՈՎԻՆԱՐ ԼՈՔՄԱԿԷՕԶԵԱՆ

Պատերազմը երկար է տեւալու

Էդիթ Փիաֆը, տես­­նե­­­լով Ազ­­նա­­­ւու­­րի մեծ քի­­թը, հարցնում է.

-Հրեայ ես։

Հայ,-պա­­տաս­­խա­­­նում է Ազ­­նա­­­ւու­­րը։

-Հա՞յ, դա ի՞նչ է։

-Եր­­կար պատ­­մութիւն է։

Փոր­­ձա­­­գէտ­­նե­­­րը նշում են, որ պա­­տերազ­­մը ամիս­­ներ կա­­րող է տե­­ւալ, այ­­սինքն մար­­տե­­­րը թէ­­ժանա­­լով կամ թու­­լա­­­նալով եր­­կար են շա­­րու­­նա­­­կուե­­լու։ Ու­­րեմն կեան­­քը կը բա­­ժանո­­ւի եր­­կու բե­­ւեռի. մի բե­­ւեռում կը լի­­նեն կռո­­ւող­­նե­­­րը, որոնք ան­­քուն, ան­­դա­­­դար պի­­տի դի­­մակա­­յէն, իսկ միւս բե­­ւեռում պի­­տի զբա­­ղուեն վեր­­լուծու­­թեամբ եւ քննարկմամբ։ Պա­­տերազ­­մը շատ սուղ հա­­ճոյք է, օրի­­նակ, Շվե­­դիան առա­­ջար­­կել է Հա­­յաս­­տա­­­նին գնել 8 կոր­­ծա­­­նիչ­­նե­­­րից բաղ­­կա­­­ցած խմբա­­քանակ, մէ­­կի ար­­ժէ­­­քը 55-60 մի­­լիոն եւ­­րօ է, եւ դա հա­­մար­­ւում է ցածր գին արեւմտեան ար­­տադրան­­քի հա­­մար։ Սա­­կայն արի ու տես, որ Ար­­ցա­­­խի հա­­րաւա­­յին մա­­սի նո­ւաճու­­մը հնա­­րաւոր եղաւ այն պատ­­ճա­­­ռով, որ չկար երկրորդ պաշտպա­­նողա­­կան գիծ, ոչ 1 քմ խոր­­քի վրայ, ոչ 5, ոչ 50... Այ­­նինչ պէտք էր տա­­րինե­­րի ըն­­թացքում կա­­ռու­­ցել ոչ թէ միայն առա­­ջինին չզի­­ջող երկրորդ ու եր­­րորդ պաշտպա­­նողա­­կան գծեր, այլ առ­­նո­­­ւազն 30 քմ խոր­­քում եւ առ­­նո­­­ւազն 1-3 քմ իրա­­րից հե­­ռաւո­­րու­­թեան վրայ մի­­նիմում 10 պաշտպա­­նողա­­կան գիծ։ Եւ դրա հա­­մար չնչին գու­­մարներ էին անհրա­­ժեշտ։ Այդ խրա­­մատ­­նե­­­րը զի­­նուորն է փո­­րում, հա­­կատան­­կա­­­յին խրա­­մատ­­նե­­­րը՝ թեխ­­նի­­­կան, իսկ ակա­­նից աւե­­լի էժան սպա­­ռազի­­նու­­թիւն միայն փամ­­փուշտն է։ Սա տար­­րա­­­կան գի­­տելիք է, որ պէտք է անցնել դեռ դպրո­­ցում,-աւե­­լաց­­նում է այդ պաշտպա­­նողա­­կան գծե­­րի մա­­սին դի­­տար­­կում արած հե­­ղինա­­կը։

Մեր հա­­կառա­­կոր­­դը 20 մի­­լիառի զի­­նամ­­թերք է առ­­նում, պատ­­րաստւում է ռե­­ւան­­շի, իսկ մեր կա­­մաւոր­­նե­­­րից շա­­տերը ռազ­­մա­­­գիտու­­թիւնից բան չեն հաս­­կա­­­նում։ Այ­­սօր պա­­տերազ­­մում կռւում են ժամ­­կէ­­­տային եւ պայ­­մա­­­նագ­­րա­­­յին զին­­ծա­­­ռայող­­նե­­­րը՝ 18-20 տա­­րեկան եւ կա­­մաւոր­­նե­­­րը. տար­­բեր մաս­­նա­­­գիտու­­թեան տղա­­մար­­դիկ՝ երա­­ժիշտներ, արո­­ւես­­տա­­­գէտ­­ներ եւ... նրանք միան­­գա­­­մից մտնում են մար­­տե­­­րի մէջ, չնա­­յած նրան­­ցից շա­­տերը գու­­ցէ եր­­բեք նոյ­­նիսկ զէնք չեն բռնել ձեռ­­քե­­­րում։ Կե­­ներալ-լեյ­­տե­­­նանտ Նո­­րատ Տէր- Գրի­­գորեանը, որը մեծ աւանդ է ու­­նե­­­ցել Հա­­յաս­­տա­­­նի զի­­նուած ու­­ժե­­­րի ձե­­ւաւոր­­ման մէջ (այժմ պաշ­­տօ­­­նաթող է) կար­­ծում է, որ հար­­կա­­­ւոր էր տե­­ղաբ­­նակ բո­­լոր տղա­­մարդկանց նա­­խապէս պատ­­րաստել պա­­տերազ­­մի, իւ­­րա­­­քան­­չիւրին ինքնա­­ձիգ յատ­­կացնել, պա­­հել այդ զէն­­քը ոս­­տի­­­կանա­­կան բա­­ժան­­մունքնե­­րում կամ զին­­կո­­­միսա­­րիատ­­նե­­­րում եւ պար­­բե­­­րաբար նրանց հետ պա­­րապ­­մունքներ ու ռազ­­մա­­­կան հա­­ւաք­­ներ իրա­­կանաց­­նել. «Մար­­տա­­­կան գոր­­ծո­­­ղու­­թիւննե­­րի ըն­­թացքում աշ­­խարհա­­զօրը զբաղ­­ւում է թի­­կունքի ռազ­­մա­­­կան օբ­­յեկտնե­­րի եւ առանցքա­­յին են­­թա­­­կառու­­ցո­­­ւածքնե­­րի պահ­­պա­­­նու­­թեամբ, իսկ կա­­նոնա­­ւոր բա­­նակը կռւում է առաջ­­նագծում։ Իսկ եթէ այդ մարդկանց սո­­վորեց­­նեն նաեւ աշ­­խա­­­տել ավ­­տո­­­մատ զե­­նիթա­­յին տե­­ղակա­­յանքնե­­րի հետ, նրանք իս­­կա­­­պէս ան­­գին կը լի­­նեն»։

Սա­­կայն Հա­­յաս­­տա­­­նը Շվեյ­­ցա­­­րիա չէ, մեր ամե­­նատա­­րածո­­ւած ար­­տա­­­յայ­­տութիւ­­նը «դա­­նակը ոս­­կո­­­րին հա­­սաւ» ասո­­ւածքն է եւ մենք անե­­րեւա­­կայե­­լի սուղ գին ենք վճա­­րում մեր չպատ­­րաստո­­ւածու­­թեան հա­­մար։

Ար­­դէն կար­­ծես կա­­մաց-կա­­մաց հա­­յաս­­տանցի­­ները եւ ան­­շուշտ ողջ հա­­յու­­թիւնը հաս­­կա­­­նում են, որ ապ­­րել ցե­­ղաս­­պան տա­­րածաշրջա­­նում կա­­րող է միայն հզօր Հա­­յաս­­տա­­­նը, որն ու­­նի զէն­­քի իր սե­­փական ար­­դիւնա­­բերու­­թիւնը եւ որի հա­­մար պա­­տերազ­­մը եր­­բեք չի լի­­նի անա­­կըն­­կալ։ Այ­­սօր կռւում են առա­­ջին ար­­ցա­­­խեան պա­­տերազ­­մի մաս­­նա­­­կից­­նե­­­րի զա­­ւակ­­նե­­­րը, որ­­պէսզի կի­­սատ թո­­ղած պա­­տերազ­­մը չթող­­նեն ար­­դէն իրենց զա­­ւակ­­նե­­­րի ու­­սե­­­րին։ Սա­­կայն նրանց հայ­­րե­­­րը մեկ­­նում են զա­­ւակ­­նե­­­րի ետե­­ւից, որ­­պէսզի որ­­դի­­­ների կող­­քին լի­­նեն։ Երե­­ւի աշ­­խարհը նման բան չի տե­­սել։ Հայ­­րե­­­նիք կորցնելու վտան­­գը հա­­յին դարձնում է դիւ­­ցազն։ Զի­­նուո­­րը, տես­­նե­­­լով զի­­նակից­­նե­­­րի մա­­հը, չի ընկրկում, աւե­­լի է հզօ­­րանում, կռուելով ար­­դէն 10 հո­­գու փո­­խարէն։ Պա­­տերազմ են գնում ըն­­տա­­­նիք­­նե­­­րով. ահա 77 տա­­րեկան Դե­­դոն, եկել է ռազ­­մա­­­ճակատ իր եր­­կու աղ­­ջիկնե­­րի, տղա­­յի եւ եր­­կու թոռ­­նե­­­րի հետ։ Չա­­րեն­­ցա­­­ւան­­ցի լե­­գեն­­դար հրա­­մանա­­տար, Մար­­տա­­­կան խա­­չի շքան­­շա­­­նակիր, գնդա­­պետ Խա­­չիկ Աւե­­տիսեանը՝ իր եր­­կու որ­­դի­­­ների հետ է ռազ­­մա­­­ճակա­­տում, նրանց անուններն են Մուշ եւ Վան։ Երեք եղ­­բայրներ մի ըն­­տա­­­նիքից... Գա­­լիս են կռո­­ւելու հա­­յեր աշ­­խարհի տար­­բեր երկրնե­­րից՝ ֆրան­­սիայից, Գա­­նատա­­յից, աւե­­լի շատ Ռու­­սաստա­­նից, եւ առա­­ւել՝ Վրաս­­տա­­­նից...

Երբ լուր ենք առ­­նում զո­­հուած­­նե­­­րի մա­­սին (ի դէպ զո­­հուա­­ծի փո­­խարէն ասում ենք ան­­մա­­­հացած), ապա մենք՝ կա­­նայք, մայ­­րերս, վշտից խեղդւում ենք, սա­­կայն տղա­­մար­­դիկ համ­­գիստ յան­­դի­­­մանում են. “Սա պա­­տերազմ է...”, իսկ պա­­տերազ­­մը նշա­­նակում է մահ՝ երի­­տասար­­դի մահ, իր հօր աչ­­քի առաջ մահ, 30 հո­­գուց 24-ի մահ... Հե­­տաքրքրա­­կանն այն է, որ երբ ռազ­­մա­­­ճակա­­տից մի քա­­նի օրով որե­­ւէ մէ­­կը վե­­րադառ­­նում է թի­­կունք, ապա հո­­գեպէս նա միեւ­­նոյնն է մնում է այնտեղ եւ նրա ականջնե­­րի մէջ շա­­րու­­նակւում է լսո­­ւել ար­­կե­­­րի պայ­­թիւնը եւ նա ար­­դէն ըն­­դունակ չէ ապ­­րել առանց այն եղ­­բայրու­­թեան մթնո­­լոր­­տի, որը տի­­րում է ճա­­կատում։

Այս օրե­­րին թէժ մար­­տեր են գնում Շու­­շիի հա­­մար, եւ տե­­ղեկա­­ցանք, որ վեր­­ջա­­­պէս եր­­կինքն այ­­լեւս փա­­կուած է թշնա­­մու անօ­­դաչու սար­­քե­­­րի հա­­մար։ Չգի­­տեմ, ինչ տեխ­­նի­­­կայ է գոր­­ծի դրուել, բայց հաս­­տատ գի­­տեմ, որ եր­­կինքը պաշտպա­­նուած է մեր ան­­մա­­­հացած զի­­նուոր­­նե­­­րով...

Պա­­տերազ­­մը եր­­կար է տե­­ւալու” գրու­­թեանս ամ­­սա­­­թիւը Նո­­յեմ­­բե­­­րի 9-նն է, սա­­կայն Նո­­յեմ­­բե­­­րի 10-ի գի­­շերը հա­­յաս­­տանցի­­ները լու­­սացրե­­ցին հրա­­պարակ­­նե­­­րում եւ փո­­ղոց­­նե­­­րում, առ­­նե­­­լով սար­­սա­­­փելի լու­­րը առ այն, որ ստո­­րագ­­րո­­­ւել է պա­­տերազ­­մա­­­կան գոր­­ծո­­­ղու­­թիւննե­­րի դա­­դարեց­­ման պայ­­մա­­­նագիր՝ հո­­ղերի յանձնու­­մով։ Այսպի­­սով ի չիք է արո­­ւել մեր հա­­զարա­­ւոր հե­­րոս­­նե­­­րի սրբա­­զան արիւ­­նը, թա­­փած 30 տա­­րինե­­րի ըն­­թացքում, յատ­­կա­­­պէս այս վեր­­ջին 40 օրո­­ւայ ըն­­թացքում։ Կէս­­գի­­­շերից սկսած յայտնուեցինք նոր իրա­­կանու­­թեան մէջ, որը թւում է սիւ­­րռեալիս­­տա­­­կան, ան­­հա­­­ւատա­­լի։

Ատրպէյ­­ճա­­­նը այ­­սուհետ մտնում է մեր կեան­­քի մէջ իր ներ­­գաղթեալ­­նե­­­րով հան­­դերձ։ Մտա­­ծում էինք, որ ժո­ղովուրդը ար­­տա­­­գաղ­­թում է եւ պէտք է բա­­ցը լրաց­­նել հնդիկ­­նե­­­րով եւ մեզ մօ­­տիկ ազ­­գե­­­րով, ինչպէս յու­­շում էր սփիւռքի գոր­­ծե­­­րի յանձնա­­կատար Սի­­նանեանը։ Գի­­շերը վրէժխնդրու­­թեան կո­­չեր հնչե­­ցին վար­­չա­­­պետի կող­­մից, եւ սա երե­­ւի ծրագ­­րի երկրորդ մասն է՝ հրահ­­րել քա­­ղաքացիական պա­­տերազմ։ Պատ­­ժել մե­­ղաւոր­­նե­­­րին,-սա է բո­­լորի մտքին, թէ­­պէտ մի մա­­սի հա­­մար մե­­ղաւոր­­նե­­­րը ներ­­կայ իշ­­խա­­­նու­­թիւնն է, իսկ միւս մա­­սի հա­­մար՝ նախ­­կիննե­­րը։

Մենք պար­­տո­­­ւեցինք. զի­­նուո­­րը պար­­տո­­­ւեց ՖԲ-ին, կռո­­ւողը չկռուողին, ան­­մա­­­հացա­­ծը՝ մահ­­կա­­­նացո­­ւին, Շու­­շին՝ Կար­­սին։ Գու­­ցէ հի­­մա սթա­­փուենք եւ ճիշդ շար­­ժո­­ւենք, լսենք իրա­­ւա-քա­­ղաքագէտ­­նե­­­րին եւ չվե­­րածո­­ւենք ան­­կա­­­ռավա­­րելի ամ­­բո­­­խի, որով­­հե­­­տեւ պա­­տերազ­­մում դու ճա­­նաչում ես քո թշնա­­մուն, իսկ հի­­մա... մէ­­կը միւ­­սին թշնա­­մի է հռչա­­կում։