«Լեզուական իրաւունքները մարդու իրաւունքներու անբաժան մասն են»։ Այս հաստատումով կ՚աւարտէր լեզուի իրաւունքներու համար պայքարող հասարակական կազմակերպութեան այս տարուայ յայտարարութիւնը, որ թարգմանուած էր Թուրքիոյ մէջ խօսուած բոլոր լեզուներու եւ ստորագրուած այդ լեզուները ներկայացնող հասարակական կազմակերպութիւններու կողմէ։ Այդ ցանկին մէջ հայերէնի առումով կը նկատենք «Նոր Զարթօնք» շարժումը, «Ակօս»ը Արամեան Սանուց Միութիւնը եւ «Արաս» հրատարակչատունը։
Մայրենի լեզուներու գործածութիւնը Թուրքիոյ մէջ լուրջ խնդիր մըն է երկիրը իբրեւ թէ կառավարողներու համար։ Անոնք թրքերէնէ բացի բոլոր լեզուները դիտած են ազգային պետութեան դէմ սպառնալիք մը ըլլալով։ Գիտակցած են թէ ազգային ինքնութեան բնորոշիչ յատկութիւններու գլխաւորն է մայրենի լեզուն։ Երկրի բոլոր ժողովուրդները թուրք ազգի ընկալումով ձուլելու ռազմավարութիւնը անշուշտ որ պիտի չհանդուրժէր ուրիշ ազգութիւններու գոյութիւնը ապացուցող լեզուական զանազանութեան մը։ Այդ իսկ պատճառաւ ալ ամբողջ հանրապետական Թուրքիոյ պատմութեան ընթացքին խիստ պայքար տարաւ թրքերէնէ դուրս լեզուներու գործածութեան դէմ։ Այդ պայքարը տուաւ իր արդիւնքը երկրի տարածքը բազում լեզուներու համար գերեզմանի վերածելով։ Սակայն վերջին 20-30 տարիներու ընթացքին հետզհետէ կը ծաւալի նոր գիտակցութիւն մը եւ զանազան ժողովուրդներ կը պայքարին իրենց մայրենիի գոյութիւնը շարունակելու համար։ Պայքարի կարեւոր դաշտերէն մէկն ալ մայրենի լեզուով ուսում ստանալու պահանջքն է։ Մարդիկ գիտեն թէ առտնի խօսակցութիւնով կարելի չէ լեզուի մը զարգացումը ապահովել։ Առօրեայ ու առտնի ապրումներու մէջ բաւարարող քանի մը հարիւր բառը կ՚ընդլայնի միայն ու միայն դպրոցական կրթութիւնով ու ուսումով։ Ահա այդ պայքարն է որ կը հանդիպի Թուրքիոյ պետական մտքի դիմադրութեան։
Գերզգայնութիւնը կը կայանայ մայրենի լեզուին հասարակութեան մէջ տեսանելի ըլլալու հաւանականութեան դէմ։
Կրկին վերյիշենք «Մայրենի լեզուն մարդու իրաւունքներու անբաժան մասն է» նախադասութիւնը։ Նաեւ նշենք թէ ներառեալ լեզուական իրաւունքները Թուրքիա կը ներկայանայ մարդու իրաւունքները ամենաշատ ոտնակոխած երկիրներու ցանկի առաջին կարգերու վրայ։ Այս ալ կը պարտադրէ լեզուական իրաւունքներու համար մղուած պայքարը դնել մարդու իրաւունքներու պայքարին մէջ, որուն գլխաւոր պայմաններն են կեանքի, աշխատանքի արդար դատուելու, հաւատքի, ազատութեան անկախ լրախօսի, հաղորդակցութեան, խօսքի ու մտքի ազատութեան իրաւունքները։ Իրաւունքներ՝ որոնց իւրաքանչիւրին ոտնակոխման ականատես կ՚ըլլանք մեր ապրած երկրին մէջ, որ կը կոչենք հայրենիք կամ ծննդավայր։
Նման զրկանքները յարաբերաբար աւելի տանելի են օտարութեան մէջ։ Այդ իսկ պատճառաւ եկուոր ժողովուրդները աւելի նուազ պահանջող են, քան բնիկները, տեղացիք։ Բայց նոյնն է, եկուոր թէ տեղացի ոչ ոք պիտի ուզէ իրեն ժառանգուած մայրենիին վերջին խօսողը ըլլալ։ Ուրեմն մարդկային պարտադրանք մըն է լեզուն փոխանցել յաջորդ սերունդին, փոխանցելու համար ամբողջ մշակոյթ մը եւ այդ մշակոյթին թելադրած գիտակցութիւնը։
Մայրենիի մասին մամլոյ յայտարարութիւն
1999 թուականի Նոյեմբերի 17-ին ՈՒՆԵՍՔՕ-ի կողմէ յայտարարուած 21 Փետրուար Մայրենի Լեզուի Միջազգային Օրուայ առթիւ որպէս իրենց մայրենի լեզուի իմաստի եւ կարեւորութեան համար զգայնութիւն ունեցող քաղաքացիական հասարակութեան գործիչներ, 2021 թուականին եւս համախմբուեցանք ներկայացնելու համար մեր պահանջները։
Թուրքիոյ հարստութիւնը եղող բոլոր մայրենի լեզուներու եւ լեզուական բազմազանութեան բոլորի կողմէ որդեգրուիլը եւ սատարուիլը, մեր տարաձայնութիւններու հետ միասին խաղաղ ապրելու երաշխիքն է։ Լեզուական իրաւունքներու առջեւ խոչընդոտներու ոչնչացումը անհրաժեշտ է ժողովրդավարութեան համար։ Մեծ պարտականութիւններ կ՚իյնան պետութեան, հասարակութեան եւ անհատներու վրայ, որոնք պէտք է զգայուն ըլլան այս հարցի մէջ։
Մենք համոզուած ենք, որ պէտք է աջակցիլ բոլոր այն անհատներու եւ հաստատութիւններու՝ ընդունելով երկրին մշակութային հարստութեան իրենց բերած ներդրումը, որոնք մեծ զոհողութեամբ կ՚աշխատին սկսեալ ոչնչացման վտանգի տակ գտնուող լեզուներէն, Թուրքիոյ տարբեր լեզուներու գոյատեւման համար։
Որպէս բաղադրիչները՝ Լեզուական Իրաւունքներու Վերահսկման,Վաւերացման եւ Տեղեկագրման Ցանցի այս ծիրէն ներս կոչ կ՚ընենք՝
1. Մայրենի լեզուն սորուելու եւ հասարակական դաշտի մէջ կիրառման համար պէտք է կատարուին աւելի ազատական, իրաւական եւ վարչական կարգադրութիւններ եւ առկայ կարգադրութիւնները պէտք է իրականացուին անկաշկանդ եւ վճռական ձեւով։
2. Անհրաժեշտ է շօշափելի քայլերու ձեռնարկել ոչնչացման վտանգի տակ գտնուող լեզուները պաշտպանելու ուղղութեամբ, այս նիւթի վրայ աշխատող քաղաքացիական հասարակութեան գործիչներուն պէտք է շտապօրէն աջակցիլ։
3. Երկրի մէջ գործածուող տարբեր մայրենի լեզուներու վերաբերեալ համալսարաններու մէջ հիմնադրուած ստորաբաժանումները (բաժիններ, գլխաւոր գիտական մասնաճիւղեր եւ ինստիտուտներ) պէտք է տարածել եւ առկայ ստորաբաժանումները պէտք է զարգացնել աղբիւրներու եւ կարողութիւններու տեսանկիւնէն։
4. ՄԱԿ-ի Ընդհանուր Ժողովի կողմէ ուժի մէջ դրուած 1990 թ. Սեպտեմբերի 2-ին եւ
Թուրքիոյ կողմէն 1995 թ. Հոկտեմբերին հաստատուած Մանկանց Իրաւունքներու Համաձայնագրութեան մայրենի լեզուի վերաբերեալ երեք յօդուածին վրայ Թուրքիոյ կողմէ դրուած վերապահումները պէտք է ջնջուին։
Լեզուական իրաւունքները մարդու իրաւունքներու անբաժան մասն են։
Աշխարհի բոլոր լեզուներու մայրենի լեզուի օրը շնորհաւոր ըլլայ։
