Կարճ ժամանակ մը առաջ Հայաստանի մէջ պաշտօնապէս յայտարարուեցաւ, թէ «այլեւս թաւիշ չի լինելու» ու վերջացած է «թաւշեայ շրջանը»՝ կը սկսին շուշաթուղթի ժամանակները։ Երբ «թաւիշ» բառը զարմանալիօրէն կը շարունակէ ժողովրդականութիւն վայելել մեր առօրեայ զրոյցներու մէջ, որոշեցի համառօտ յօդուածով մը շոյել անոր պատմութիւնը։ Սակայն, յարգելի ընթերցող, դուք չկարծէք, թէ այսօր պիտի պատմեմ թաւշեայ յեղափոխութեան մը ոդիսականը։ Յօդուածաշարս, գիտէք, չունի քաղաքական բնոյթ։ Ան պարզապէս կը խուզարկէ բառերու ներաշխարհը։ Ուստի, դուք այսօր կը կարդաք փափկութեան խորհրդանիշ «թաւիշ» բառի առասպելը ու կը տեսնէք, թէ ան ինչպէ՛ս անոյշ փայլ եւ քնքշութիւն մը տուաւ մեր լեզուին ու գրականութեան։
Որպէսզի հասկնանք, թէ թաւիշը որքան յարգուած էր հայերու կողմէ, բաւ է միայն կարդալ, թէ 1898 Փետրուարին Մարաշ այցելած սկովտիացի Անյէս Սալմոնտը ճամբորդական ի՛նչ տպաւորութիւն գրի առաւ. «Մարաշի գործը ընդհանրապէս մութ գոյն թաւիշներու վրայ կ՚աշխատցուէր. սեւ, սրճագոյն եւ մութ կարմիր... Անոնք նաեւ կ՚օգտագործուին եկեղեցիներու մէջ՝ քահանաներու զգեստներու, հողաթափներու եւ զանազան տեսակի ծածկոցներու պատրաստութեան»։ Որպէս նուրբ, ընտիր եւ թանկարժէք գործուածք, թաւիշը երկար դարեր պաճուճանք եղաւ, թէ՛ հայ հոգեւորականներու եւ թէ՝ մեծահարուստ վաճառականներու եւ անոնց ազնուափայլ տիկիններու համար։ Այժմ հասկնանք, թէ ի՛նչ է «թաւիշ» բառի արմատը։
Բուն հայկական բառ է «թաւիշ» գոյականը, արմատը՝ «թաւ»- թանձր, խիտ (ծառի, անտառի համար գործածուած), նաեւ առոգանութեան նշան մը, խուլ շնչեղ։ Հետեւաբար, մեր այսօրուան հերոսը, «թաւիշ»ը նոյն արմատը ունի ոսկեդարեան վեց բառերու հետ. թաւանալ, թաւարծի, թաւութիւն, թաւուտ, թաւամազ եւ թաւամայրի։ 5-րդ դարուն «ուտ», «ութիւն», «անալ» մասնիկները արդէն միացեր էին «թաւ»ին, սակայն «իշ» մասնիկը՝ ոչ։ Հետեւաբար, ոչ Աստուածաշունչի էջերը, ոչ հնագոյն մատենագիրներու գործերը, ոչ ալ միջնադարու ամենափայլուն բանաստեղծ Գրիգոր Նարեկացիի «Մատեան»ը կը պարունակեն «թաւիշ» եւ «թաւշեայ» խօսքեր։ Բնութեան եւ սիրոյ քնքոյշ երգեր հիւսած հայ աշուղներն իսկ չունին «թաւիշ» բառը, քանզի անոնք կը գործածէին «մախմուր» եւ «խատիֆայ» գոյականները։ Յարգելի ընթերցող, «թաւիշ» բառի գրական գործածութիւնը եւ թոքախտաւոր բանաստեղծի մը դալկահար երեսը շոյող քնքշութիւնը վայելելու համար պէտք էր սպասել մինչեւ 19-րդ դար։ Բայց նախ հակիրճ ակնարկ մը նետենք անոր բառային զարգացումին։
Նախ «թաւ»ը դարձաւ թաւազարդ եւ թաւածաղիկ, նկարագրեց մեր ազգի մարմնական յատկութիւնները՝ թաւամօրուս, թաւամազ, թաւավարս եւ թաւահեր, վերջապէս՝ դարձաւ երաժշտական նուրբ նուագարան՝ թաւջութակ։ Ապա, «թաւիշ» բառն ալ փափաքեցաւ ուռչիլ ու բազմանդամ ընտանիքի մը տէր դառնալ։ Յաջողեցաւ։ Ահա այդ ընտանիքի քնարական անդամներէն քանի մը հատը. թաւշանման, թաւշածաղիկ, թաւշագեղ, թաւշադալար, թաւշածիծաղ, թաւշահնչիւն, թաւշամորթ։ Ունեցանք նաեւ թաւշավարս մազեր, թաւշափայլ աչքեր, թաւշազարդ գորգեր, «Աշնան թաւշաթեւ թախիծ» (Յովհ. Ղազարեան, «Հայրենի երկիր») եւ «Թաւշապատ հովիտներ», (Րաֆֆի)։ Իսկ ինչպէ՞ս մոռնալ «թաւշաձայն» ածականը եւ Արցախի Հանրապետութեան ժողովրդական երգչուհի Նաիրուհի Ալաւերդեանը։ Հայաստանի նախկին նախագահ Սերժ Սարգսեանը շնորհաւորելով անոր ծննդեան 75-րդ տարեդարձը, իր հեռագրի մէջ նշեր էր. «Ձեր թաւշաձայն երգը տարիներ շարունակ ջերմացնում է մեր հայրենակիցների սրտերն ու հոգիները»։ Իսկ, յարգելի ընթերցող, ձեր երեւակայութեան կը թողում, թէ ո՛ւր եւ ե՛րբ կարելի է գործածել «թաւշերազ» հազուագիւտ ածականը։
19-րդ դարու երկրորդ կէսին, Վոսփորի ափին երբ թաւշահնչիւն էր դարձած պոլսահայ բանաստեղծութիւնը, «թաւիշ» բառն ալ ստացաւ գրական ազնիւ փայլ։ Ահա այդ օրերուն հնչած քանի մը թաւշաձայն տողիկ. «Ո՞ւր են հիմակ իր ճոխ թերթեր բոսորագոյն եւ թաւշագեղ», Հերանուշ Արշակեան, «Գիշերն թաւիշներու նման ինկաւ», Սիամանթօ, «Երկինքի թաւիշ խորէն կապտանուշ, կռունկներու կարաւան մը կը հոսի», Արտաշէս Յարութիւնեան, «Խունկի թաւիշ մշուշ», Միսաք Մեծարենց։ Իր դալկահար դէմքը շոյող խունկի թաւիշէն սփոփանք գտած Մեծարենցը Տիգրան Գասապեանին ուղարկած նամակին մէջ գրեց. «Որքա՜ն կ՚ուզէի խմել հիմակ արեւակէզ թաւշածաղիկին բարկ բոյրը»։ Բայց, օր մը յանկարծ, Պոլսահայ կեանքի թաւիշ օրերը վերջ գտան։ Խզուեցան անոր լարերը։ Թաւիշի պատառիկ մը միայն մնաց խորհրդահայ բանաստեղծին ձեռքը։ Ան շարունակեց երգել... Պարոյր Սեւակի համար հայոց լեզուն էր թաւիշ. «Թրթիռներ ունես թաւ ու թովչական, թախծոտ ու թաւշէ»։ Ռազմիկ Դաւոյեանը «թաւիշ»ով արտայայտեց իր խորագոյն զգացումները.
Երբ տխրում եմ ես,
Կոպերս դառնում են թաւշէ,
Աչքերս դառնում են թաւշէ,
Եւ ձայնս դառնում է թաւշէ,
Ու թաւիշ արցունք է կաթում
Օրերիս տխրութեան վրայ։
Իսկ օր մը, 2018 թուականին, Ապրիլ ամիսն էր, - ի՛նչ անսպասելի բան - , «թաւիշ» բառը քաղաքականացաւ. Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ տեղի ունեցաւ «Թաւշեայ յեղափոխութիւն»։ Յետ-թաւշեայ օրերուն ալ, հայրենի մամուլի մէջ բառը շարունակեց զգայացունց խորագիրներով եւ յայտարարութիւններով ուշադրութիւն գրաւել. «Բանակում թաւիշ պէտք չէ», «Այլեւս թաւիշ չի լինելու», «Թաւիշը շուշաթուղթ դարձրէք», «Թաւիշով Արցախը չենք կարող ետ բերել»։
Սակայն «թաւիշ» բառը ճկուն է, գիտէ մնալ նուրբ եւ աչքառու։ Հմայիչ փա՞ստը անոր։ Երբ յաջորդ անգամ Հայաստան երթալու առիթ ունենաք, մօտեցէք մայրաքաղաքի ծաղարաններու նրբաճաշակ ցուցափեղկներուն։ Հոն պիտի տեսնէք մութ կարմիր, փափկատես եւ ախորժաբեր կարկանդակ մը, անունը՝ «Կարմիր թաւիշ»։
Իսկ այս յօդուածի հեղինակը յաջորդ երկու շաբաթներուն հայրենիք ճամբորդած ըլլալու յոյսը կը փայփայէ- թաւշեայ երազ մը ախորժաբեր։ Եթէ այս սիւնակի մէջ բացակային բառերու խորհրդաւոր պատմութիւններ, ան է պատճառը։ Բայց կը խոստանամ նորանոր եւ աւելի հմայիչ պատմութիւններով վերադառնալ ու գոհացնել ձեր գրական ճաշակը։