ՎԱՐՈՒԺ ԹԷՆՊԷԼԵԱՆ
(Տարբերակ21)
Լիբանանահայ գրեթէ բոլոր հաստատութիւններուն նման, հայկական հրատարակչատուն-տպարանները կ՚ապրին տագնապալի օրեր, որոնք ոչ միայն կապուած են վերջին երկու տարիներու տնտեսական եւ առողջապահական ցնցումներուն, այլեւ բաւական ետ երթալով՝ ընդհանրապէս նահանջի նշաններ սկսած են ցոյց տալ 90-ական թուականներէն սկսեալ, բացի Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան հրատարակչատունէն, որ կը շարունակէ գրեթէ բնականոն գործել։
Կար ժամանակ, երբ Լիբանանի մէջ կը գործէին բազմատասնեակ հայ հրատարակչատուն-տպարաններ, որոնց մեծ մասը այսօր դադրած է գործելէ։ Այսօր մատի վրայ կը հաշուըուին հայկական տպարանները, որոնց իրավիճակին եւ դիմագրաւած դժուարութիւններուն մասին է մեր հետաքննական այս յօդուածը։ Վստահաբար, կը գործեն նաեւ հայկական այլ տպարաններ կամ հաստատութիւններ, որոնք տպագրական գործեր կը ստանձնեն, բայց այս գրութեան նպատակը չէ գործող բոլոր տպարաններուն անունները նշել, այլ որոշ պատկեր մը փոխանցել այս մարզին մէջ տիրող պայմաններուն մասին։
Առ այդ, տեսակցութիւններ ունեցանք Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան հրատարակչատան, Շիրակ հրատարակչատուն-տպարանին, Համազգայինի «Վահէ Սէթեան» տպարան-հրատարակչատան եւ Կ. Տօնիկեան եւ Որդիք հրատարակչատան հետ, որոնք ապրած են լիբանանահայ գիրքի փառքի օրերը եւ այս կամ այն ձեւով կը շարունակեն գոյատեւել ու յարատեւել։
Հայ տպարան, հայ գիրք եւ հայ ընթերցող եռեակը սերտօրէն առնչուած են իրարու եւ տպարան-հրատարակչատուներու նուիրուած քննական այս ակնարկին ընդմէջէն պիտի նկատենք, թէ որքա՛ն նահանջի մէջ է հայ ընթերցողին թիւը, եւ շուկայական հասկացողութեամբ, այդ նուազումին հետեւանքով է որ մեր հրատարակչատուները կամաց-կամաց կը վերածուին սոսկ առեւտրական տպարաններու՝ առանց անհրաժեշտօրէն անշուշտ հայ պիտակը կրելու։ «Նախ ընթերցողներ գրեթէ չկան Լիբանանի մէջ։ Սուրիոյ պատերազմը պատճառ եղաւ, որ հոն ալ շուկան լման կենայ։ Ի տես այս բոլորին, որոշեցինք դադրեցնել մեր հրատարակչական բաժինը եւ շարունակել միայն իբրեւ տպարան եւ գրախանութ», ըսաւ Կ. Տօնիկեան եւ Որդիք հրատարակչատան սեփականատէր Կիրակոս Տօնիկեան՝ խտացնելով տագնապին էութիւնը։
80-ականներէն ետք
Համազգայինի տպարանը 1931-էն ի վեր կը ծառայէ հայ գիրին եւ դպրութեան։ Նոյնն է պարագան Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան տպարանին, որ 1932- էն ի վեր դարձած է փարոս մը հայ գիրքին եւ գրականութեան։ Ի դէպ, գաղտնիք չէ որ 90-ական թուականները կը նկատուին անկիւնադարձ մը լիբանանահայ տպագրութեան պատմութեան մէջ՝ զուգահեռաբար արհեստագիտութեան զարգացման եւ, այսպէս ասած, ընթերցասիրութեան նահանջին։
«1952-ին, երբ հայրս իր սեփական տպարանը հիմնած է՝ սկսած է տպել երգարաններ, բառարաններ եւ հետագային գիրքեր։ Այդ օրերուն մարդիկ կը կարդային։ Տպարանը միայն հայերէն կը տպէր», ըսաւ Շիրակ հրատարակչատուն-տպարանին տնօրէնը՝ Վիգէն Հաննէսեան։ Հրատարակչական այս աշխատանքը կը շարունակուի մինչեւ քաղաքացիական պատերազմին սկիզբը եւ անկէ ետք, բայց ոչ նոյն թափով։ 86-ին, Շիրակ տպարանը կ՚այրի թաղային կռիւներու պատճառով։ «Քանի մը տարի գոց մնաց։ 91-ին, երբ խաղաղութիւն հաստատուեցաւ, հայրս փափաքեցաւ, որ իր գործը շարունակեմ, բայց տրուած ըլլալով, որ թէ՛ գաղութը, թէ ալ աշխարհը փոխուած էր, միայն գիրք տպելը, հրատարակչական գործ ընելը չէր կրնար տպարանը կանգուն պահել։ Երբ վերաբացինք, իմ ծրագիրս եղաւ առեւտրական տպագրութեան ուժ տալ եւ առաջնահերթ նկատել զայն։ Առաջ ալ առեւտրական տպագրութիւններ կ’ընէինք, միայն 20%-ով, մնացեալը հայ գիրք, երգարան, պարբերաթերթ, միութիւններու յայտագիրներ կը տպէինք։ Ճիշդ հակառակ համեմատութեամբ կ՚աշխատինք հիմա», բացատրեց Հաննէսեան։
Թէեւ առեւտրական թեքումով, Շիրակ կը շարունակէ իր հրատարակչական աշխատանքները։ 1992-էն սկսեալ կը վերահրատարկէ այն գիրքերը, որոնք այրած էին հրդեհին։ Շիրակ երգարանները կը շարունակեն լոյս տեսնել։ Սակայն կը դադրի նախաձեռնող ըլլալէ եւ հայ գիրքեր կը տպէ միայն պատուէրներով՝ անհատ հեղինակներէ եւ հաստատութիւններէ։ (Շիրակ հրատարակչատուն-տպարանէն 1992-էն մինչեւ այսօր լոյս տեսած հրատարակութիւններու ցանկը տեսնել յօդուածին յաւելուածին մէջ)։
«Ես 1924-էն ի վեր գործող այս հաստատութեան միացայ 1986-ին, երբ տակաւին համալսարանի ուսանող էի։ 1986-87-88 տարիները շատ լաւ էին։ Բաւական գործեր վերահրատարակեցինք։ 3000-5000 տպաքանակով գործեր կը տպէինք, կը սպառէին, նորէն կը տպէինք. օրինակ, Անդրանիկ Ծառուկեանի գործերը, ինչպէս՝ «Մանկութիւն Չունեցող Մարդիկ»ը, կրնամ ըսել մեր best seller ներէն է 40.000 օրինակով», ըսաւ Կ. Տօնիկեան եւ Որդիք հրատարակչատան սեփականատէր Կիրակոս Տօնիկեան՝ աւելցնելով. «90-ական թուականներուն երբ վաճառքը սկսաւ տկարանալ եւ մեր մթերանոցները սկսան լեցուիլ, տեսանք որ լուծումը քանակներու նուազումին մէջն է, եւ իջանք 1000-ի։ 95-էն յետոյ աւելի կաղալու սկսանք։ Միայն բառարաններուն թիւը նոյնը պահեցինք, բայց գրականներուն վրայ պահանջ չկար։ Հիմա չափազանց տկար է»։
Միայն գրական գիրքերու վաճառքը չէ որ անկում կ’արձանագրէ, այլ մտահոգիչ է նաեւ դասագիրքերու պարագան, ինչպէս բացատրեց Համազգայինի «Վահէ Սէթեան» տպարանի տնօրէն Յակոբ Հաւաթեան. «դասագիրքերու պարագային, դժբախտաբար մեր հիմնական եկամուտներէն մէկն է, բայց այսօր մեր եւ արեւմտեան աշխարհի դպրոցներու հայերէնագիտական մակարդակներուն միջեւ հսկայական տարբերութիւն կայ։ Մեր գիրքերը շատ հազուագիւտ դպրոցներու մէջ կը կիրարկուին։ Անոնք իրենց կարիքներէն մեկնելով պատշաճեցումներ կ՚ընեն եւ իրենց դասագիրքերը կը պատրաստեն։ Օրինակ, «Փոքրիկ Անին» դասագիրքը, որ եթէ 70-ական թուականներուն կը սպառէր տարեկան 5000 օրինակով, 80-ական թուականներուն՝ 3500 տպաքանակով, 90-ականներուն իջաւ 1500-ի, 2000-ական՝ 1000-ի, հիմա արդէն 500-ի սահմաններուն մէջ է»։
Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան հրատարակչատունը, տպարանը 90-ական թուականներուն կ’ապրի արհեստագիտական զարգացում մը, երբ արհեստագիտութեան ընձեռած դիւրութիւնները շատ աւելի մատչելի կը դարձնեն գիրքի մը հրատարակութիւնը, սրբագրութիւնը եւ վերասրբագրութիւնը։ «90-ական թուականներուն, սակայն, սկսաւ տպաքանակը պակսիլ։ 80-ական թուականներուն, երբ հատոր մը 1000-2000 օրինակով կը տպուէր, հիմա այլեւս չենք համարձակիր 1000 օրինակով գիրք տպել։ Հիմա 500-700 օրինակ կը տպենք, եւ կարեւոր մաս մը կը տրուի հեղինակներուն։ Գիրքերու թիւը պակսեցաւ եւ տպաքանակը պակսեցաւ, սակայն ֆոնտերը կ՚աշխատին նոյն թափով», ըսաւ Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսարանի դիւանապետը՝ Խաչիկ Տէտէեան։
«Պէտք է ընդունիլ, որ այսօրուան աշխարհին մէջ, նոյնիսկ արեւմուտքի մէջ, կարելի է գործ մը լոյս ընծայել որեւէ տպարանի մէջ։ Ամերիկա նստած հայ գրող մը այլեւս պէտք չունի իր գիրքը անպայման Կիլիկիոյ Կաթողիկոսարանին մէջ տպելու։ Նոյնը որեւէ եւրոպական քաղաքի մէջ, կրնայ ինքն իր տպարանը գտնել։ Միակ առաւելութիւնը այն է, որ երբ Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան հրատարակչատունէն լոյս կը տեսնէ, իսկ եթէ առաւել՝ ֆոնտով մը կը հրատարակուի, ատիկա ըսել է որ իր գործը աւելի բծախնդիր (վերասրբագրուած, վերընթերցուած) հրատարակութիւն է, որ խոցելի չէ։ Նաեւ գրատարածութեան կը նպաստէ», նշեց Տէտէեան։
Հրատարակչական
նախաձեռնութիւններ
Թէեւ իբրեւ թիւ ու տպաքանակ, հրատարակութիւնները անկում կ՚արձանագրեն լիբանանահայ իրականութեան մէջ, սակայն անհատական պատուէրներ եւ հիմնադրամներու նախաձեռութիւնները կը շարունակուին որոշ թափով՝ մասնաւորաբար Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսարանի տպարանին պարագային։ «90–ական թուականներէն վերջ եւ մանաւանդ Արամ Ա. կաթողիկոսի գահակալութեան շրջանին, գրական հիմնադրամներուն թիւը բարձրացաւ։ «Գէորգ Մելիտինեցի» գրական մրցանակին միացաւ «Խաչիկ Պապիկեան» հրատարակչական հիմնադրամը, որ կը միտէր վեհափառին իսկ մտածումով եւ ծրագրումով հայ քաղաքական մտքի, հայոց ցեղասպանութեան, սփիւռքագիտութեան եւ ցեղասպանագիտութեան եւ ներկայ ժամանակներու Հայաստանի քաղաքական հոլովոյթին նուիրուած գիրքերու հրատարակութեան եւ ունի իր առանձին յանձնախումբը, ինչպէս որ «Մելիտինեցի»ն ունի։ Ապա աւելցաւ «Ռիթչըրտ եւ Թինա Գարոլայն» հրատարակչական հիմնադրանը, որ կը միտէր աւելի երիտասարդ գրողներու ներգրաւման», յայտնեց Տէտէեան։ Այս ֆոնտերը մեծապէս կը նպաստեն, որ սփիւռքեան առումով եւ ի մասնաւորի արեւմտահայերէնով գրուած եւ դասական ուղղագրութեամբ գործեր լոյս տեսնեն Կաթողիկոսարանի տպարանէն։ «Ֆոնտերը կան, սակայն հեղինակ ու որակաւոր գործեր կը պակսին։ Մեզի շատ գործեր կը ներկայացուին տարեկան դրութեամբ, որոնք ոչ բոլորն ալ հրատարակութեան կ՚արժանանան», աւելցուց ան։
Համազգայինի տպարանին պարագային, Հաւաթեան ամէնէն աշխուժ մարզը կը նկատէ մանկական հրատարակութիւններն ու խաղերը. «մանկական գիրքերու, մանկական խաղերու պահանջ կայ հոս եւ դուրսը։ Պահանջը մեծ է, որովհետեւ դուրսը հայկական դպրոց գացող չկայ։ Ծնողներ միշտ կը փորձեն, յատկապէս Լիբանանի հետ տակաւին առնչակցութիւն ունեցողները, տան մէջ հայերէն գիրք պահել, բայց գեղարուեստական, ուսումնասիրական, ակադէմական հրատարակութիւններու պարագային, նոյնը չէ։ Մենք կ՚ապահովենք կնքահայրը, բայց նման գործեր գրեթէ հատավաճառ չունին։ Մաս մը կը յանձնուի հեղինակներուն, իսկ մնացեալը կ՚ուղարկուի նախօրօք ճշդուած հասցէներու», ըսաւ ան։
Ինչ կը վերաբերի Շիրակ տպարանին, Հաննէսեան ըսաւ. «հրատարակչական բաժնով միայն մեր գիրքերը կը տպենք, որոնց ծախսերը մենք կը հոգանք եւ ցրւումը մեր միջոցով կ’ըլլայ։ Մնացեալը միայն պատուէրով կ՚աշխատինք»։
Գրատարածումը
մարտահրաւէրներու դիմաց
Հայ գիրքի հրատարակութեան չափ եւ աւելիով մարտահրաւէրներ կը դիմագրաւէ գրատարածութեան մարզը՝ ծանօթացման, տարածման եւ ցրւումի մակարդակներուն վրայ։ Բարեբախտաբար այս մարզին մէջ զգալի գործակցութիւն մը կը նշմարուի լիբանանահայ տպարաններուն միջեւ։ «Մենք մեր հրատարակութիւններու արտածումները Համազգայինի ճամբով կ՚ընենք, որ գրատարած ունի։ Մեր հրատարակութիւնները, բառարանները, մանկական գիրքերը, երգարանները Համազգայինի գրատարածին միջոցով Ամերիկա, Եւրոպա, Գանատա կը ղրկենք։ Կը գործակցինք», դիտել տուաւ Հաննէսեան։ «Մենք գրատարած ենք, այո՛, մենք բոլորին հետ կ՚աշխատինք։ Մենք այն քիչ հրատարակչատուներէն ենք, որ նաեւ stand ունինք Հայաստանի մէջ», հաստատեց Հաւաթեան։
Համասփիւռքեան առումով, տակաւին Լիբանանը կը մնայ ամբողջական իմաստով հրատարակչական կեդրոն մը։ Հայ գիրքի վաճառքը սակայն ընդհանրապէս վայրէջք կ՚ապրի եւ իբրեւ փաստ կը նշուի գրախանութներու նօսրացման երեւոյթը, սակայն գրատարածման ճիգերը կը շարունակուին։ «Այսօր մատի վրայ կը հաշուըուին գրախանութները», ըսաւ Հաւաթեան եւ աւելցուց. «երկրորդ ձեւ մը կար, որ Համազգայինի բջիջները իրենք գրատարածման յանձնախումբեր ըրած էին։ Լաւ էր ատեն մը, բայց այդ ալ արդիւնք չի տար։ Մենք որոշեցինք ներկայացուցիչներ ճշդել իբրեւ գործ, պահեստաւորման թէ ցրւումի համար, այս ձեւն ալ յաջողութիւն չունեցաւ։ Դպրոցներու շուրջ կը փորձենք դասագիրքերէն անկախ մթնոլորտ մը ստեղծել, նորէն բան չ՚ստացուիր»։ (Համազգայինի «Վահէ Սէթեան» տպարանի 1990-էն ասդին հրատարակութեանց թուային պատկերը տեսնել յօդուածին յաւելուածին մէջ)։
Գրատարածութեան ամէնէն յաջող լծակը, լիբանանահայ կեանքին մէջ, ցարդ հանդիսացած է Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսարանին կազմակերպած տարեկան ցուցահանդէս- վաճառքը, մասնակցութեամբ Լիբանանի մէջ գործող բոլոր հրատարակչատուներուն եւ գրատուներուն։ «Մեր տարեկան վաճառքին մէջ կարեւոր տեղ ունէր մեր տարեկան ցուցահանդէսը, եւ մենք կ՚ուզէինք ամէն գնով այդ մէկը յաջողցնել, եւ ատիկա առիթ կ’ըլլար, որ մօտաւորապէս տասը հազար գիրք սպառէր Լիբանանի շուկային մէջ՝ բոլոր հրատարակչատուները միասին, որուն մէջ Կաթողիկոսարանը ունէր առիւծի բաժինը՝ 3-4 հազարով։ Անշուշտ մանկապատանեկանները կարեւոր թիւ կը ներկայացնէին վաճառքին մէջ, նաեւ՝ կրօնագիտական նիւթերը՝ աւետարաններ, կիպրիանոսներ։ Դժբախտաբար, վերջին տասնամեակին, զգալի դարձած էր, որ գրական գիրքերու վաճառքը սկսած էր նուազիլ՝ ի հեճուկս մանկապատանեկան խտացուած գիրքերուն, բայց կրօնագիտական գիրքերը միշտ ի պատուի են», ըսաւ Տէտէեան։ Ցուցահանդէսը, սակայն, երկրին մէջ տիրող պայմաններուն պատճառով երկու տարիէ ի վեր տեղի չ՚ունենար։
«Մեր կացութիւնը Կաթողիկոսարանին մէջ կազմակերպուած ցուցահանդէսը կը փրկէր։ Պատկերացուցէք որ 80-ական թուականներուն 40-50 արկղ գիրքերով կը մասնակցէինք Կաթողիկոսարանի ցուցահանդէսին։ Կը պակսէր՝ նորէն կը բերէինք։ Այդ 3-4 օրերը պատմական օրեր էին», վկայակոչեց Տօնիկեան։
Դէպի առցա՞նց
Սփիւռքի այլասերող եւ օտարացնող մթնոլորտէն անդին, ընթերցասիրութեան տագնապին պաճառներէն կը նկատուի համացանցի օգտագործումը տեղեկութեան, խաղերու կամ այլ զբաղումներու համար։ Հոս կը ծագի արհեստագիտութեան հետ քայլ պահելու անհրաժեշտութիւնը։ «Բնական է՝ այսօրուան պայմաններուն մէջ, առցանց դրութեան հետ սկսած է շատ աւելի առաջ երթալ առցանց ընթերցումը, այսինքն մենք ունինք Կաթողիկոսարանին Cilicia Bookstore կայքին մէջ pdf տարբերակներ գնելու կարելիութիւնը։ Եւ պիտի զարմանաք, երբ երկու տարի առաջ սկսանք եւ արդէն մօտաւորապէս 100-125 հատոր pdf տարբերակներ դրած ենք մէջը, որոնք կարելի է գնել որեւէ ժամանակ եւ ներբռնել զանոնք։ Այդ ալ հիմա զարգացման ընթացքի մէջ է, բայց որքանով պիտի կարենանք մեր բոլոր հրատարակութիւնները pdfի վերածել, երկար ժամանակ կ՚ուզէ», նշեց Տէտէեան։
««Գալուստ Կիւլպէնկեան» հիմնարկութեան հովանաւորութեամբ, մեր բոլոր հրատարակութիւնները սկսած ենք յատուկ appի վրայ զետեղել եւ մինչեւ Մայիս 2022, մեր հին ու նոր հրատարակութիւնները կարելի պիտի ըլլայ բջիջայիններու վրայ կարդալ՝ մատչելի միջոցներով։ Ասիկա չի փոխարիներ տպուածը. մենք համոզուած ենք, որ պէտք է մնայ թուղթը», ըսաւ Հաւաթեան։
Ընթերցասիրութեա՞ն կամ
շուկայացումի տագնապ
«Երբ կը ճամբորդես, օտար երկիրներու մէջ կը տեսնես, որ տակաւին ընթերցանութիւն կայ. մեթրոյին մէջ, պասին մէջ, հանրային պարտէզին մէջ կը տեսնես որ մարդիկ գիրք կը կարդան, կը ցաւիս որ քովդ ինչու սկսած է նահանջել։ Մեր պարագային, մեր դպրոցներուն եւ տուներուն մէջ քաջալերանքն է որ կը պակսի։ Ծնողքին կողմէ գիրք գնելու եւ գիրքը սիրցնելու, մատչելի դարձնելու հնարաւորութիւնները պակսած են։ Այս ուղղութեամբ պէտք է աշխատցուի թերեւս», ըսաւ Տէտէեան եւ եզրափակեց. «ես կը կարծեմ, որ հիմնական թերութիւնը կը կայանայ շուկայացումին (marketing) մէջ։ Մենք քարոզչութիւն չենք գիտեր ընել։ Քարոզչական մեքենան շատ յառաջացած է արեւմտեան աշխարհին մէջ եւ մենք հոս է որ կը թերանանք։ Հայ վարժարանը, հայ ուսուցիչը ինք պէտք է քաջալերէ իր աշակերտները, որ մնայուն կերպով կարդան»։
