Բառ մը, որ կը ծնի մայրենիի պտղաբեր արգանդին մէջ - կամ կը վայելէ անոր գուրգուրանքը, եթէ որդեգրուած էր ան – կ՚ապրի մեծնալու կիրքով։ Ինչպէս խոհարար մը, որ տարիներու փորձառութենէ, եփելէ, տապկելէ, խաշելէ, խառկելէ եւ խորովելէ յետոյ կը դառնայ «Աւագ խոհարար», նաւաստին՝ «Նաւակի աւագ», զինուորականը՝ «Աւագ սպայ», «Աւագ զօրավար» կամ «Աւագ հրամանատար»։ Այսօր, յարգելի ընթերցող, կը վայելենք «աւագ» բառի ոդիսականը։ Անոր պատմութեան մէջ դուք գրական մեծութիւններէ աւելի պիտի տեսնէք համեստութիւն մը, քանզի այդ բառը չսիրեց ըլլալ բարձրաձայն, ո՛չ ալ ունեցաւ ամէն գիրքի եւ գրականութեան մէջ յայտնուած ըլլալու հաւակնութիւնը։ «Աւագ» բառը, որ «մեծ, երեւելի եւ պատուական» պէտք էր որ ըլլար, իր ամբողջ պատմութեան մէջ պահեց մեծերուն յատուկ ծանրակշիռ լռութիւն մը։ Ահա անոր զուսպ ոդիսականը։
Անյայտ է «աւագ» ածականի ծագումը։ Բազմաթիւ այրեր փորձեր են անոր լեզուական պատկանելիութիւնը ստուգել։ Բոլոր ջանքերը մինչեւ այսօր կը մնան ապարդիւն։ Սակայն, բառի մը արժէքը, յարգելի ընթերցող, մենք չենք չափեր իր բնիկ հայկական կամ փոխառութիւն ըլլալու հանգամանքով։ Մենք կը սիրենք ծառայասէր բառեր, այն բառերը, որոնք մեր մտքի ու սրտի խորութիւններուն թարգմանն են։ Այդ դասակարգի բառ է «աւագ»։
«Աւագ» բառը, ըստ մեր բառարաններու եւ հասկացողութեան՝ տարիքով մեծն է, երէցը, ամենամեծը, գլխաւորը, կոչումով եւ պաշտօնով աւելի բարձրը։ Ան երկրի դիւանագիտական կազմի պարագլուխն է, ինչպէս նաեւ ազնուականութեան բարձր խաւին պատկանողը։ Ուսումնական կեանքի մէջ վերջինն է ան, ինչպէս «Աւագ դասարանը» եւ «Աւագ դպրոցը»։
Գրաւոր հայերէնի անդրանիկ ստեղծագործութիւն Աստուածաշունչի մէջ հայկական բազմաթիւ բառեր երբ կը յայտնուին հարիւրաւոր անգամներ, «աւագ» ածականը եւ անոր բաղադրութիւնները կը ներկայացան աւելի նուազ քան քսան անգամ։ Սուրբ Գիրքի մէջ կայ «աւագամեծար», «աւագափող», «աւագոյթ», «աւագութիւն» եւ պատմական մեծ նշանակութիւն ունեցող «աւագանի» բառերը։
«Աւագ» բառի համար բաղադրեալ բառերու թիւի մէջ ալ չէր մեծութիւնը, այլ ծառայութեան վսեմութեան մէջ։ Դուք ինծի իրաւունք կու տաք, երբ հիմա կարդաք, թէ հայը «աւագ» բառը ո՛ւր եւ ե՛րբ գործածեց. «Աւագ շաբաթ», «Աւագ Ուրբաթ», «Աւագ սեղան»։ Ինչպէ՞ս նկարագրել գերապատիւ ու վսեմական տաճարները։ Այդ նպատակով շինեցինք մէկ այլ ըստիր ածական՝ «Աւագամեծար»։ Նոյն օրերուն հայկական նշանաւոր հեծելազօրքը ունէր իր գլխաւորը՝ «հեծելաւագ»։ Նախարարական Հայաստանի մէջ ունէինք աշխարհիկ ազնուականութեան վերնախաւ՝ «աւագանի», առաջանակարգ եւ հզօր նահապետները, նախարարները եւ տանուտէրերը։ Այս բառը նաեւ մարդացաւ։ Ունեցանք՝ աւագ քահանաներ, աւագ հոգեւորականներ եւ աւագ եղբայրներ, մեր պետականութեան հին փառքի օրերուն՝ «Աւագ իշխանք Հայոց»։ 13-րդ դարէն սկսեալ որոշեցինք մեր զաւակները անուանել Աւագ։ Նման որոշում մըն ալ տուեր էին գերմանացիները իրենց զաւակները մկրտելով Max, որ կը յառաջանայ լատիներէն maximus՝ «մեծագոյն» բառէն։ Հայկական Աւագը ունեցաւ երեք «զաւակ». Աւագշահ, Աւագպարոն եւ Աւագտիկին։ Վերջինները շատ ժողովրդականութիւն չվայելեցին, սակայն Աւագ անունը եւ Աւագեան մականունը կը շարունակեն անուանացանկերու վրայ մնալ։ Հին օրերուն ծերութիւնն ալ ունէր իր վսեմութիւնը, ան կը կոչուէր «Աւագոյթ»։ Իգականացաւ նաեւ բառը, դարձաւ՝ «աւագուհի», այսինքն առաջնորդ կուսան կանանց, վանաց տիկինն, կամ մայրն հաւատաւորաց։ Եթէ աշխարհական էր այդ աւագուհին, ան անկասկած իշխանուհի էր կամ «տիկին քաղաքին»։ Միջնադարուն գոյութիւն ունէին նաեւ, ներեցէք արտայայտութիւնս, հայհոյող հայեր - գաղտնիք չէ։ Ոստիկան մը պէտք էր այդ անշնորհք վարքին վրայ հսկելու համար։ Հայկական աւագանին հետեւաբար ստեղծեց նոր պաշտօն՝ «յիշոցաւագ», մեր լեզուի եւ բառերու անբարոյական ու կոշտ գործածութեան պատժիչները։
«Աւագ» բառը հայկական ճարտարապետութեան տուաւ երկու գեղեցիկ հասկացողութիւն. «Աւագ խորան» եւ «Աւագ դուռ»։ Առաջինը, կիսաշրջան յատակագիծով տաճարի արեւելեան խորանն է, ուր ժամասացութիւնը կը կատարուի։ Վրան ունի կիսագունտ գմբէթարդ։ Ան բարձր է աղօթասրահի յատակէն ու կը ներառէ դասը։ Ան է եկեղեցւոյ ամենէն յարդարուն մասը։ Իսկ «Աւագ դուռ»ը միայն իր չափերով ու յարդարանքով չէ որ աչքի կ՚իյնայ. ան իշխանութիւն է։
Հայկական գաւառներու մէջ «աւագ» բառի իմաստը անսպասելի ուղղութիւններով զարգացաւ։ Ամասիոյ հայկական բանահիւսութեան մէջ յատուկ ու պատկերալից տեղ ունի «Աւագ Ուրբաթ» արտայայտութիւնը։ Ան, «Խաչելութեան օր» ըլլալէ բացի, կը նշանակէ՝ տխրադէմ, անժպիտ մարդ, մութ տեղ, մութ սենեակ եւ սեւամորթ։
Հազուագիւտ է «աւագ» բառի հայկական հին կամ նոր գրական գործածութիւնը։ Աւագ մէկ շաբաթ պէտք է, որ մէկը, յամառ պրպտումներէ յետոյ, անոր հետ գրի առնուած տաղ մը կամ տող մը յայտնաբերէ։ Եթէ յաջողեցաւ, զայն կոչեցէք՝ «Աւագ գիւտ»։ Ահաւասիկ այդ տեսակ գիւտերու ընտրանի մը. «Զայն կամար ուներն տէր Ստեփանոսին / Որպէս թէ կամար էր քաշած աւագ խորանին»։ Սխալ չլսեցիք յարգելի ընթերցող, այդ «աւագ խորանի կամարի նման յօնք» ունեցողը գեղեցկուհի մը չէր, այլ՝ աւագ հոգեւորական, Սիւնեաց եպիսկոպոս Տէր Ստեփանոսը ու այս բանաստեղծութիւնը դասուած է հայկական միջնադարեան պատմական լաւագոյն ողբերու ցանկի մէջ, հեղինակը՝ Պօղոս Խաչատրեան։ Սարգիս վարդապետ անուանեալ բանաստեղծ հոգեւորականը նկարագրեց Երուսաղէմի մեծ ու արեւափայլ Ս. Յակոբ վանքը. «Սրբոց խորանք շուրջանակի, / Որպէս զշարս մարգարտի, / Աւագ սեղանն գեր քան զարփի, / Աստուածային լուսովն է լի»։ Ստեփան անուանեալ տաղասացը նկարագրեց Վանայ Ս. Նշանը. «Ի ծովակին Վասպուրական, / Սքանչելի աւագ Սուրբ Նշան»։ Հայկական քերթողութեան աւագը, Հ. Ղեւոնդ Ալիշանը բանաստեղծութիւն նուիրեց Մասիսին ու զայն կոչեց՝ «Աւագ Մասիսին»- «Շարժի՛ր, հա՛ շարժի՛ր, Աւագդ Մասիս, / Արձան պարծանաց Հայոց աշխարհիս»։
«Աւագ» բառը մեծութիւն մը ցոյց տուաւ ու 1808 թուականէն սկսեալ յօժարեցաւ յայտնուիլ հայկական գիրքերու կողքին վրայ։ Սակաւաթիւ են այդ հրատարակութիւնները, սակայն ընտիր եւ յիշարժան. «Ժամակարգութիւն աւագ շաբաթուն եւ ութօրէից Զատկին», Թրեստ, 1808, «Ճառ վասն աւագ ուրբաթու», Կալկաթա, 1828, «Քարոզ աւագ ուրբաթ օրին համար», Շուշի, 1833, «Աւագ Երկուշաթի / Երեքշաբթի / Չորեքշաբթի / Հինգշաբթի / Ուրբաթ», Թէոդոսիա, 1868, «Աւագ շաբաթ», Նիւ Եորք, 1918, «Երանելի Տէր Կոմիտաս Քէօմիւրճեան աւագերեց Սամաթիոյ նահատակ», Պէյրութ, 1929։
«Աւագ» ածականը հայկական ժամանակակից գրականութեան մէջ գրեթէ անտեսանելի է։ Համօ Սահեանն էր, որ մէկ անգամ զայն գործածեց՝ նկարագրելու համար գիւղական առտնին պատկեր մը, ուր ընտանիքը ընթրելու համար «պապ»ին կը սպասէ. «Մէկը մէկից ամաչելով, / Եւ զուսպ, եւ հաւաք, / Նստում էին մերոնք կարգով- / Կրտսեր ու աւագ»։ Իսկ, մեծերուն յատուկ վարքով մեր աւագ բանաստեղծները ուրիշներուն կոչեցին աւագ, ինչպէս Պարոյր Սեւակին. «Մեր սերնդի բանաստեղծների մէջ ամենից կրտսերն էր նա, բայց աւագագոյնն էր վաստակի ու հանճարի առումով», Համօ Սահեան, «Չարենցից յետոյ ոչ մի բանաստեղծ՝ աւագ թէ երիտասարդ, մեր գեղարուեստական մտածողութիւնն այդպէս չի մղել յառաջ, ինչպէս Պարոյր Սեւակը», Ռուբէն Զարեան։
Դանդաղօրէն, եւ ամենայն լրջութեամբ, «աւագ» բառը կը պատրաստուի, կասկած չունիմ, իմաստի եւ իմաստասիրական նոր մեծութիւններ ծնանելու։ Մինչեւ որ հասնի այդ պայծառ օրը, մենք շարունակենք վայելել հայկական այլ բառերու խորհրդաւոր պատմութիւնները։ Մնացէք խաղաղ մինչեւ նոր հանդիպում։