narekian2000@yahoo.com
Սուրբ Սոֆիայի տաճարին թանգարանի համակարգէն դուրս գալով դարձեալ մզկիթի վերածուիլը պատճառ դարձաւ, որ միտքեր արծարծեմ այս պատմական շինութեան հիւրընկալած տարբեր մշակոյթներու մասին։ Ափսոս որ պատմական եկեղեցւոյ քաղաքական նպատակներով շահագործումը արգելք եղած է անոր իսկական արժէքը եւ իր մէջ պարունակած պատմութիւնը լիարժէք կերպով ուսումնասիրելու։
Տաճարը բացի Ուղղափառ եկեղեցւոյ կեդրոնին Հռոմի Արեւելեան Կայսրութեան մայրաքաղաք Կոստանդնուպոլսոյ մայր տաճարը ըլլալուն, նաեւ կը համարուի հին ժամանակներու կարեւորագոյն հոգեւորական կեդրոններէն մէկը։ Արեւելեան քրիստոնեայ ժողովուրդներու կարեւոր բաղադրիչներէն մէկն է Հայաստանեան Առաքելական Եկեղեցին, որ եւս կարեւոր յիշատակներ ունի այս կառոյցին մէջ։ Կարելի է Հռոմի Արեւելեան Կայսրութեան եւ Հայաստանի միջեւ քաղաքական, մշակութային, հասարակական եւ հոգեւոր յարաբերութիւններու ցոլացումը տեսնել Սուրբ Սոֆիայի տաճարին մէջ։
Մակեդոնական հարստութեան անդամ եւ բացի այդ հարստութենէ Սուրբ Սոֆիայի տաճարին մէջ օծուելով Բիւզանդիոնի գահին բարձրացած հայ ծագումով Լեւոն Ե. (813-820), Վասիլ Ա. (867-886) եւ Յուհանիս Ա. Չինիսքես (969-976)Բիւզանդական կայսրութեան եւ հայ ժողովուրդի պատմութեան գիրկընդխառնումին առիթ տուած անուններ եղան։
Հայ պատմագրութեան մէջ Սուրբ Սոֆիայի տաճարը յատուկ նշանակութիւն ունի։ Թէեւ այսօր յստակօրէն յայտնի չէ թէ ո՞ր մէկն էր, բայց տաճարի մուտքերէն մէկը Զ. դարուն անուանուած էր «Դուռն Հայոց» ըլլալով։
Կարմիր Վարդան, որ նաեւ թոռն է Վարդանանց պատերազմի հրամանատար Վարդան Մամիկոնեանի պատմութեան մէջ աւելի յաճախ կը յիշուի «Փոքր Վարդան Մամիկոնեան» կոչումով։ Ան 572 թուականին Սասանեան Կայսրութեան Արքայ Խոսրով Ա.-ը յաղթելով Հայաստան-Վրաստան եւ Աղվանքը ազատեց պարսկական լուծէն եւ հպատակեցուց Բիւզանդիոնին։ Այս յաղթանակէն ետք զանազան զարգացումներու բերմամբ կ՚ապաստանի Բիւզանդիոնի մայրաքաղաք Կոստանդնուպոլիս։ Յուստինիանոս Բ. կայսրը իրեն ի պատիւ տաճարին մուտքերէն մէկը կը կոչէ «Դուռն Հայոց»։
Տաճարի մէջ որպէս հայի վկայութիւն կը հանդիպինք Անիի մայր տաճարի ճարտարապետ Տրդատի անունին։ Անիի մայր տաճարի շինութիւնը որոշ ժամանակ կասեցուած էր Սրբատ Բ. Արքայի մահուան պատճառաւ։ Այդ նոյն շրջանին, 25 Հոկտեմբեր 989 թուականին Պոլսոյ մէջ տեղի ունեցած մեծ երկրաշարժով փուլ եկած էր տաճարի գմբէթը։ Շինութեան արեւմտեան յատուածի կամարը ամբողջովին փլած եւ գմբէթն ալ երկու մասի բաժնուած էր։ Բիւզանդիոնի հայ ծագումով կայսրը Վասիլէոս Բ. Պուլկարոֆթոնոս Տրդատը կը հրաւիրէ Պոլիս։ Տրդատ հինգ տարուայ յամառ աշխատանքով կ վերակառուցէ գմբէթը, որ աւելի քան հազար տարի ամուր մնալով հասած է մեր օրերուն։
Հայաստանեան եկեղեցւոյ հիմքերը առաջին դարուն իսկ դրուած են Թադէոս եւ Բարթողոմէոս առաքեալներու կողմէ։ Իսկ 301 թուին Գրիգոր Լուսաւորիչի ջանքերով Հայաստանը դարձաւ քրիստոնէութիւնը իբրեւ պետական կրօն ընդունած առաջին երկիրը աշխարհի վրայ։
1840-ական տարեթիւերուն Ֆօսաթի եղբայրներու վերանորոգման աշխատանքներու ընթացքին յայտնաբերուած են 14 սրբանկարներ, որոնցմէ մէկն ալ կը պատկանէր Գրիգոր Լուսաւորիչի։ Հոն նկարուած էին նաեւ Կեսարացի Բարսէղ, Նազիանզացի Գրիգոր, Տեմրեցի Նիկողոս, Աղեքսանդրացի Կիւրեղ եւ Յովհաննէս Խրիսոստոմոս։ Ափսոս որ գաճով ծեփուած այդ խճանկարներէն շատերը վերանորոգման ընթացքին վնասուեցան եւ չհասան մեր օրերուն։ Այս 14-էն միայն 3-ը 1930-ական թուականներուն յայտնաբերուեցան Ֆոսաթթի խճանկարները ծեփած եւ ապա իւղանկարի խաւով մը ծածկած էր։ Ժամանակի ընթացքին իւղաներկի տակ խոնաւութիւնը աւերեց գործերը եւ հաւանաբար 1894-ի երկրաշարժին ալ այդ խճանկարները թափեցան գետին, որոնց մէջ էր նաեւ Գրիգոր Լուսաւորիչի նկարը։ Այդ գործերէն մեզի մնացած միակ վկայութիւնը Ֆոսաթթի եւ Սաուզենպերկի գծագրութիւններն են։
Գրիգոր Լուսաւորիչ բացի Սուրբ Սոֆիայէ Պոլսոյ տարբեր եկեղեցիներու մէջ ալ նկարուած է խճանկարի դրութեամբ։ Անոնցմէ այժմու Ֆեթհիյէ Մզկիթի կամ երբեմնի Թէոդորոս Բամաքարիստոս եկեղեցւոյ պատերուն վրայ մինչեւ օրս կը պահէ իր գոյութիւնը։
