Միթէ Պալըքճի ընտանիքին քանդման փորձութիւնը մեր հասարակ, թերեւս չխօսուած անցեալին արտացոլացումը չէ՞, որ մինչեւ այսօր կը շարունակէ գոյութիւն ունենալ։ Հրանդ Տինքով եւ Սեւակ Պալըքճիով յստակօրէն տեսանք, որ փորձութիւնը եւ ժամանակայնութիւնը, որոնք դարեր անտեսուած մնացած են մեզի հաւատալ տալու համար, թէ ժամանակը անցած է, խորքին մէջ միշտ մեր հետը եղած են։
Այս յայտարարութիւնը կատարեցինք երկու տարի առաջ Բարռեսիա գոլէքթիվի մեր ընկերային ցանցերու էջերուն վրայ։ Իսկապէս, Ապրիլ ամիսը ծանր ամիս է անոնց համար, որոնք կ՚ուզեն խօսիլ հայոց ցեղասպանութեան ճշմարտութիւնը։ Վերջերս այս մէկը աւելի դժուարացած է։ Անգամ մը եւս կը գտնուինք դէմ յանդիման այն պատգամին հետ, որ կ՚ըսէ, թէ ժամանակը մեզի դէպի աւելի բարւոքութեան եւ յառաջդիմութեան չի տանիր… Իբրեւ Գոլէքթիվ, կեդրոնացած ենք երկու հիմնական խնդիրներու՝ ժամանակայնութեան եւ անոր իմաստին եւ ժխտման հետեւանքով մեզմէ խլուած մեր անձնական ժամանակայնութեան, նոյնիսկ՝ մեր մասին ամէնէն հիմնական գիտութեան։
Անցեալ Ապրիլին առցանց զրոյց մը ունեցանք պատմագէտ Հերի Յարութիւնեանին հետ, որ երկու կարեւոր նշումներ ըրաւ։ Առաջին հերթին ան նշեց, որ ցեղասպանութիւնը ամէնէն բարդ ու խրթին ոճիրն է աշխարհին եւ հետեւաբար մէկ պատճառով չի կրնար բացատրուիլ։ Այս կարեւոր այլընտրանք հանդիսացաւ ցեղասպանութիւնը ազգայնամոլութեամբ, ցեղապաշտութեամբ, ատելութեամբ եւ նախանձով բացատրուելուն։ Իւրաքանչիւրս այս գաղափարներուն անբաւարարութիւնը զգացինք մեր ամենօրեայ կեանքին մէջ։ Մեկնելով ցեղասպանութիւնը ազգայնամոլութեամբ բացատրելու տրամաբանութենէն, եկէ՛ք հարց տանք, թէ որքա՞ն մեծ, երկարատեւ, կանխամտածուած կրնան ըլլալ բարկութիւնը, ատելութիւնը եւ նախանձը, որ կարենան կազմակերպուիլ հաւաքականութիւն մը ոչնչացնելու չափ։ Նոյնիսկ հարցումը անտրամաբանական կը թուի ըլլալ։ Այնուամենայնիւ, եթէ ցեղասպանութիւնը համարենք ամէնէն բարդ, բազմաշերտ եւ տեղեկութիւն պահանջող ոճիրը, կրնանք հասկնալ, թէ ինչ որ հայերուն պատահեցաւ գագաթնակէտն էր օրինական, վարչական, ընկերային եւ տնտեսական գործընթացներուն, որոնք սկսած էն արդէն 19-րդ դարու առաջին կիսուն՝ հիմնուած կառուցական, ուժերու փոփոխական յարաբերութիւններուն վրայ, որոնք կ՚անդրանցնին ազգայնամոլութիւնն ու ատելութիւնը։
Յարութիւնեան իր երկրորդ կէտով լուսարձակի տակ առաւ որեւէ կայսրութեան տարրական գործունէութիւնը՝ իրենց ենթականերուն աղբիւրներու շահագործումը եւ արտախլումը (istihraç/extraction): Այս ծիրին մէջ, Եւրոպացիներուն կողմէն Հիւսիսային եւ Հարաւային Ամերիկայի բնիկներուն ճնշուածութիւնը, հալածանքը եւ բնաջնջումը օգնեց մեզի հասկնալու, թէ ինչ որ պատահած է հայերուն եւ ընդհանրապէս շրջանի տեղացիներուն խորքին մէջ շատ նոյնանման էին։
Մինչ շարունակեցինք անդրադառնալ գաղութատիրութեան եւ բնիկին, նկատեցինք, որ անոնք աւելի են քան ազգայնամոլութիւնը եւ մեր հորիզոնները ընդլայնեցան։ Օրինակ, Ճէմզ Պոլտուինի սպիտակ թղթակիցին կողմէ իրենց ուղղուած հարցումի մը պատասխանը՝ «Քեզի անձնապէս չեմ ճանչնար, քանի որ քեզի կը ճանչնամ պատմականօրէն», կամ պել հուքսին խօսքը՝ «պատմէ ինծի ցաւիդ մասին, որպէսզի քու պատմութիւնդ կարենամ որպէս իմս դարձեալ պատմել»-ը, երբ կ՚ընդգծէր բնիկին վրայ գաղութատիրոջ անվերջ իշխանութիւնը, Ուալթըր Պենճամինին խօսքը, ուր կ՚ըսէ, թէ ճնշուածին պատմութիւնը ճնշողին մասին ամէնէն կարեւոր տեղեկութիւնները կը փոխանցէ, կամ Թոնի Մորիսոնին մատնանշումը, թէ ինչպէ՛ս ցեղապաշտութիւնը մեզ կը շփոթեցնէ եւ կը ստիպէ, որ անդադար բացատրենք մեր գոյութեան իրաւունքը, մղած են շարք մը յայտնաբերումներու։ Ասոնցմէ բացի, (ան)հանդիպութեան (asynchronicity, eşzamansızlık) կամ ոչ-ժամանակակցութեան գաղափարը՝ իրողութիւնը, որ եթէ նոյնիսկ բնիկն ու գաղութատէրը նոյն վայրը ապրին, ենթակայ չեն նոյն ժամանակին, քանի որ գաղութատէրը տեղացին կը նկատէ չգոյութիւն մը, կարեւոր յայտնաբերում էր ինքնին։ Միթէ Պալըքճի ընտանիքին քանդման փորձութիւնը մեր հասարակ, թերեւս չխօսուած անցեալին արտացոլացումը չէ՞, որ մինչեւ այսօր կը շարունակէ գոյութիւն ունենալ։ Հրանդ Տինքով եւ Սեւակ Պալըքճիով յստակօրէն տեսանք, որ փորձութիւնը եւ ժամանակայնութիւնը, որոնք դարեր անտեսուած մնացած են մեզի հաւատալ տալու համար, թէ ժամանակը անցած է, խորքին մէջ միշտ մեր հետը եղած են։
Անցեալ Նոյեմբերին, Մարկ Նշանեանին հետ առցանց զրոյց մը կազմակերպեցինք հայերէնով եւ փորձեցինք ակնարկ մը նետել հեղինակին ամբողջ գրական գործունէութեան մասին։ Նշանեան մեզի բացատրեց ցեղասպանութիւն բառին փոխարէն Աղէտ բառին իր գործածութիւնը, ըսելով, որ «Աղէտը գաղափար մըն է, որ մեզի ապագայէն կու գայ։ Այլ խօսքով, Աղէտը բառ մըն է, որ չենք գործածեր, որովհետեւ տակաւին չենք հասկցած, թէ ի՛նչ պատահած է մեզի»։ Այս ըսելով, Նշանեան մեր ուշադրութեան կը յանձնէ այն իրողութիւնը, որ մենք կրնանք տակաւին չիմանալ ցեղասպանութեան ոճիրին պարունակութիւնը, գործարկութիւնը, յետամասը, եւ այն ինչ որ կատարուեցաւ այդ գործընթացին մէջ տակաւին մեր աչքի առաջ կը ծաւալի շերտ առ շերտ եւ թէ՝ տակաւին ամէն բան չենք հասկցած։
Այս տեսակէտը, անշուշտ, կը համապատասխանէ այս ոճիրին բարդ եւ դժուար ըմբռնելի ըլլալուն։ Այս զրոյցին ընթացքին, Նշանեան յստակօրէն բացատրեց, որ ինչո՛ւ կը նախընտրէ Աղէտի գաղափարը ցեղասպանութեան փոխարէն եւ թէ ինչպէ՛ս այս համազօր է անեզր եղեռնի մը։
Եզրափակելու համար, վերջին երկու տարուան ընթացքին, խօսելով բնիկ ըլլալուն իմաստին մասին, մենք մեր մասին ինչ գիտնալնուս մասին, մեզի համար ժամանակայնութեան իմաստին մասին, բնիկին՝ բնութեան եւ կենսոլորտին հետ յարաբերութեան մասին եւ այս բոլորին գրականութեան եւ արուեստին մէջ ինչպէ՛ս թարգմանուելուն մասին, կրցանք փոքրիկ քայլ մը առջեւ երթալ՝ դուրս գալու համար փակուղիէն, որուն մէջ բանտարկուած կը զգանք՝ նկատելով, որ մենք առանձին չենք եւ տեսնելով, որ ամբողջ աշխարհի բնիկ ժողովուրդները նոյն հարցերուն հետ դէմ յանդիման կը գտնուին։
(Թարգմանութիւն՝ Արազ Գոճայեան)