«Համաչափ պատասխան է լինելու», «Խիստ պատասխան պիտի տալ, որ շատ ցաւոտ լինի», «Պատասխանը լինելու է անհամաչափ ու խիստ», «Հայաստանը եւ Արցախը համարժէք ռազմա-քաղաքական պատասխան կը տան»։ Ահա, հայկական մամուլը եւ լրատուական միջոցները վերջին երեք շաբաթներու ընթացքին ողողած վերնագիրներու քառեակ մը...։ Երբ հայը այժմ «համապատասխան», «համաչափ» եւ «անհամաչափ» պատասխան կու տայ իր դէմ ցոյց տրուած համարձակութիւններուն եւ ոտնձգութիւններուն, յարմար է որ խօսինք «պատասխան» բառի վերաբերեալ։ Ձեզ, յարգելի ընթերցող, կը վստահեցնեմ, թէ շատ հին է այս բառը, ուստի համապատասխանօրէն ծաւալուն է հակառակորդին տրուած արժանի պատասխաններու պատմութիւնը։ Փորձեմ համառօտել զայն ու ձեզի ցոյց տալ, թէ գրական-գեղարուեստական ի՛նչ պատասխաններ տուեր է հայ միտքն ու գրիչը ընդդէմ չարին։
«Պատասխան» բառը նախնապէս «պատսախան» էր։ Ըստ հայ եւ օտար ստուգաբաններու օտարամուտ է։ Ոսկեդարուն ան դարձաւ «պատասխանի»։ Աստուածաշունչի մէջ տեղ գտաւ կէս հազար «պատասխանի», ինչպէս՝ «Պատրաստ իցէք տալ պատասխանի»։ Նշեմ, թէ Ոսկեդարուն գոյութիւն ունէր նաեւ «պատասխանատուութիւն» գոյականը։ Աստուածաշունչը կ՚ըսէ. «Զի որք պահեցին սրբութեամբ զսրբութիւն՝ սրբեսցին. եւ որք ուսա՚ն զնոսա՝ գտցեն պատասխանատուութիւն»։ Գրաբար հայերէնը հարուստ էր նաեւ «պատասխանի» արտայայտութիւններով, ինչպէս «պատասխանի առնել», «ընդունել զպատասխանի», «ի պատասխանի նամակիդ», «չիք պատասխանի...»։
Գրիգոր Նարեկացին 11-րդ դարուն Վանայ լիճի ափին խոհուն նստած՝ աղօթքներ առաքեց Աստուծոյ։ Բանաստեղծ սուրբը, երկրածին մարդ, անհամար ախտանիշեր կռելով իր մէջ, կը մտածէր, թէ ի՛նչ երեսով պիտի ներկայանար Վերինի դատաստանին ու պատասխան տար։ Սուրբը գրեց. «Ի պատասխանութեանն պահու պապանձեալ կարկիմ»։ (Այժմ, նոյն մտատանջութիւնը ունին, մի՛ կասկածիք, անոնք, որոնք ռմբակոծեցին սպիտակափայլ մէկ եկեղեցի, ուր Աստուծոյ հրեշտակները կը բնակէին ու կ՚երգէին) Նարեկացիի հոգեկան տագնապը Պոլսոյ մէջ ապրեցաւ Երեմիա Չէլէպի Քէօմիւրճեանը։ Ան ալ չէր գիտեր, թէ ի՛նչ պատասխան պիտի տար Մեծ ատեանին առջեւ. «Հոգին սարսափեալ դողայ՝ ի մուտն իւր ահեղ դատաստան, / Թէ զի՚նչ տացէ պատասխան ՝ յանաչառ ի մեծ յատեանն այն»։
Ուշ միջնադարուն բառը դարձեր էր «պացխուն», իսկ աշուղ Նահապետ Քուչակի հայրեններու մէջ կայ անոր մէկ այլ ձեւը՝ «պատըսխուն». «Ա՚ռ զիս ի ծոցդ ի քուն, / Կամ արա՚ զուհալ պատըսխուն»։ Բարբառներու մէջ բառը ունեցաւ այլ տարբերակներ. Մշոյ եւ Ալաշկերտի մէջ՝ «պադասխան», Սեբաստիոյ մէջ՝ «բադասխան», Զէյթունի մէջ՝ «բադասխօն»։ Ժամանակակից գրաւոր հայերէնի արշալոյսին բառը առաւ իր վերջին ձեւը՝ «պատասխան»։
Արջի, փիղի, գայլերու եւ այլ գազանակերպ վոհմակներու բազմաթիւ անգամներ արժանավայել եւ հնարամիտ պատասխաններ տուած հայը, պէտք չէ զարմանալ, զարգացուց «պատասխան»ով շինուած բարդ բառերու փոքրաթիւ, բայց դիպուկ բառապաշար մը. պատասխանագիր, պատասխանարան, պատասխանատու, պատասխանորդ, պատասխանող, անպատասխանատուութիւն, ելն.։
«Պատասխան» բառը մերօրեայ ռազմա-քաղաքականացումէ շատ առաջ քնարական բոյր ունէր։ Միջնադարեան սիրաբանութիւններու մէջ վարդը կը պատասխանէր սոխակի դայլայլին, սոխակն ալ կը փոխադարձէր անոր։ Ահա գեղգեղանք մը տաղասաց Կարապետ դպիրէ. «Վարդն նմա զայս պատասխան տայ, / Թէ՝ Սարսեալ դողամ, երբ հովն կու գայ, / Ձայն է արձակեր, կու կանչէ՝ Վա՜րդ, վա՜րդ, / Վա՜րդ, վա՜րդ, դու զուարդ / Ես պիւլպիւլ, դու վարդ»։ 1401 թուականին, երաժիշտ, բանաստեղծ Առաքել Բաղիշեցին, այն ժամանակ քսանամեայ սիրատոչոր տղայ, գրի առաւ մէկ այլ սիրաբանութիւն, ուր սոխակը կ՛ուզէր երկնի ցօղով զարդարել վարդին։ Երկխօսութիւնը կը շարունակէ հետեւեալ ձեւով. «Վարդն ի բլբուլն զայս պատասխան առնէ, / -Վախեմ, թէ հետ ցօղոյն կայծակ իջանէ / Եւ զիմ պայծառ տերեւս հրոյ այրեսցէ»։ Առաքել Բաղիշեցին ծնած էր Բաղէշէն ո՛չ շատ հեռու Բոռ, կամ Պոռ գիւղի մէջ (այժմ՝ Değirmenaltı, Տէղիրմէնալթը)։ Այդ փոքրիկ գիւղը, արտօնեցէք նշեմ, թէ ծննդավայրն է նաեւ նոյն դարու բանաստեղծ, մանրանկարիչ Մկրտիչ Նաղաշի։ Իսկ Խաչատուր Խարբերդցի բանաստեղծի հեղինակած տաղի մը մէջ իր վարդին փնտռող սոխակը այգեպանին հարց կու տայ. «Եղբայր սիրելի, / Յո՞ւր է վարդս պայծառ, զոր աստէն թողի, / Միթէ տեսեալ ես դու, տուր պատասխանի, / Թէ ո՞վ տարաւ զնա ՚ւ արար զիս գերի»։
Բարդ բառերէն աւելի՛ պատկերալից են «պատասխան» բառի զուգորդութիւնները։ Անոնք են, որ մեր զրոյցները, բանաստեղծութիւնները եւ նամակ-դիմումները կը դարձնեն արտայայտիչ։ Անոնք պատասխանի 1001 տեսակներն են, ինչպէս՝ դրական, ժխտական, համարձակ, հաւաստի, յանդուգն, խուսափական, աննշան, չոր, խիստ, անմիտ, կարճ, կտրուկ, լակոնական, ու վերջապէս՝ վերջնական։ Իսկ դուք, յարգելի ընթերցող, եղէք շրջահայեաց, եթէ ստանաք պատասխաններու ամենէն կասկածելին՝ «Անանուն պատասխան»։ Հայը նաեւ «պատասխան կու տայ», «պատասխան կը ստանայ», «պատասխան կը սպասէ», երբ բարկացաւ՝ կ՚ըսէ, «ուրիշ պատասխան չունիմ տալիք»։ Հայը կը սիրէ խօսք առնել երբ ներկայացումէ մը ետք 10 վայրկեան թոյլատրուած է՝ «հարց ու պատասխան», ու վերջապէս՝ հայը կը սիրէ տալ «պատասխան այց»։
20-րդ դարուն, Եղիշէ Չարենցի «Պատասխան թշնամիներիս» բանաստեղծութենէն յետոյ «պատասխան» բառի վերաբերեալ միտքեր գրի առաւ Պարոյր Սեւակը, ինչպէս՝ «Երբ ի զուր հարց չեն տալիս՝ / Սուտ պատասխան չե՜ն ստանում»։ Իսկ Հայրենի մերօրեայ բանաստեղծները, հետեւելով իրենց մարդասէր ու բարեպաշտ նախնիներու օրինակը, շարունակեցին «պատասխան» բառի մէջ փնտռել ու գտնել սիրոյ կաթիլ մը։ Այդ բանաստեղներէն մէկն է Արմէն Մխէեանը։ Ըստ անոր, անկեղծ սէրը պիտի ըլլայ անփոխադարձ, անհրաժեշտ չէ պատասխանը. «Քո սիրով ապրել եմ ու թաքուն պահել ամենից, / Քանզի սիրել եմ՝ չսպասելով պատասխանի»։ Յիշել կ՚արժէ նաեւ, թէ 1960-ին «պատասխան» բառը, գեղանկարիչ Էդուարդ Իսաբեկեանի վրձինի հարուածնեդրով մեծադիր իւղաներկ կտաւ դարձեր էր՝ »Պատասխան Յազկերտին»։
Մինչեւ Սեպտեմբեր ամիսը, երբ Հայաստանի մէջ «Ոսկէ Աշուն» էր, հայրենի եղանակներուն ամենէն գունաւորը եւ քնարականը, երիտասարդական պարբերաթերթերու մէջ դեռ կը շարունակէին լոյս տեսնել սիրայոյզ յօդուածներ. «Մի անպատասխան սիրոյ մասին», «Ի՞նչ անել անպատասխան սիրոյ դէպքում»։ Սակայն, թերթերու եւ լրատուական միջոցներու էջերը դարձեալ սկսեր են ողողուիլ. «Փախչում են իրենց դիրքերից՝ հայկական կողմի պատասխան կրակի արդիւնքում», «Պատասխան հուժկու հարուածները հասցուել են արդէն...»։
Հայը երեք շաբաթ զրկուեցաւ սիրային նամակներու պատասխան գրելէ, բեմադրիչներ նկարահանումներ չկատարեցին, բանաստեղծներ անպատասխան սէրերու նուիրուած թախծոտ քերթուածներ չյօրինեցին, անպատասխան մնացին ճակատ զաւակ ուղարկած մայրերու հեռաձայնները։ Քանզի բոլորը խնդիր մը կը լուծէին՝ պատասխանատուներուն տալ համապատասխան պատասխան։ Շուտով կը վերադառնան անոնք ու կ՛երգեն իրենց կեանքի երգը։ Իսկ անոնք, որոնք չվերադարձան, կասկած մի՛ ունենաք, անոնք հրեշտակի վերափոխուած՝ կը բնակին հրկիզուած տաճարի սպիտակափայլ կամարներու տակ։