Իսկական արկածախնդրութիւն էր «արկած» բառի գրական փորձերու եւ փորձութիւններու մասին գրել, երբ հայ միտքերը, կարծես միաձայնութեամբ, խուսափեր են անկէ։ Ո՛չ մէկ աշուղ, ո՛չ մէկ քերթող, ո՛չ մէկ գրիչ պատուասէր՝ փափաքեր է մատնուիլ անոր՝ զոհ դառնալ անոր։ Սակայն, եղեր են բացառութիւններ, այսինքն սակաւաթիւ բայց հաճելի գրական արկածներ։ Այսօր ըլլանք համարձակ եւ քաջասիրտ, աւելի քան երբեք, ու զգուշութեամբ ընթերցենք «արկած» բառի ոդիսականը։ Իսկ եթէ ինծի հարցնէք, թէ ինչո՛ւ պէտք է մօտենալ անոր ու վտանգի մատնուիլ, ձեզի պարզապէս կրնամ յիշեցնել այն յայտնի իմաստութիւնը, թէ որոշ մարդոց համար արկածի մը գրգիռը աւելի գրաւիչ է, քան հազարաւոր օրերու բարօրութիւնն ու յարմարաւէտութիւնը։
Ե՞րբ եւ ինչպէ՞ս պատահեցաւ հայոց գրականութեան առաջին արկածը։ Ի՞նչ էր անոր պատճառը։ Անուշադրութի՞ւն, թէ միապաղաղ կեանք մը հետաքրքրական դարձնելու փորձ... Բազմաթիւ ստուգաբան այրեր մտածեր են այս հարցումներու շուրջ անկասկած ու առաջարկեր են քանի մը վարկած։
Հաստատ է, թէ «արկած» բառը յառաջացեր է «արկ» արմատէն, որ կը նշանակէ «ձգել, նետել, դնել, մտցնել, վրան ձգել, վերագրել»։ Անոր հետեւանքներէն մէկն է «գլխարկ» բառը։ Մեր հիները սիրեր են այս արմատը եւ ըսեր են՝ «ձայն արկանել», «ունկն արկանել», «խունկ արկանել», «խաղ արկանել», «արկանել առասպելս», «ընդ միմեանս արկանել»...։ Իսկ «արկած» գոյականը բուն կը նշանակէ՝ վրայ եկած անցողական վիճակ, երեւոյթ մը, որ առարկայի կամ անձի էական յատկութիւնը չէ, ինչ որ վրայ կու գայ, կը թափի (հուր, ջուր), չնախատեսուած եւ պատահական դէպք, դժբախտ դէպք, փորձանք, բախտէն կախուած՝ վտանգաւոր ձեռնարկ, արտասովոր դէպք։ Իմաստի բազմազանութիւնը առիթ տուաւ, որ մեր լեզուաշխարհի արեւմտահայ եւ արեւելահայ թեւերու վրայ եկան ու նստեցան «արկած» բառի երկու հասկացողութիւններ։ Առաջինը՝ վտանգաւոր-վնասաբեր, իսկ երկրորդը՝ վտանգաւոր-հաճոյաբեր։ 6-րդ դարուն, երբ բառս դեռ կը զարգանար, լատիներէնու մէջ ալ յառաջացաւ նման երկճիւղում։ Առաջինը կոչեցին accidentem իսկ երկրորդը՝ adventura։ Նախորդը կը նկարագրէ անցանկալի եւ մարմնական վնաս պատճառող պատահարներ, իսկ երկրորդը՝ հաճելի դիպուածներ։
5-րդ դարուն Մեսրոպ Մաշտոցը եւ մեր թարգմանիչները արկածներ չունեցան եւ Աստուածաշունչի մէջ «արկած»ներ չկան։ Բառս սկսեր է պատահիլ 6-րդ դարէ յետոյ։ Ահա մեր առաջին արկածները. «Արկածք չարեաց», «Զարկածս ջրհեղեղին», «Արկածք խաբէութեան», «Մշտնջենաւորեալ արկած», «Արկածք վնասուց, կամ փորձանաց, չար ամպրոպաց, տրտմութեանց, աղեաց, անձրեւաց»։
Մեր ազգի գլխուն թափած փորձանքներու շնորհիւ է, որ բառս շարունակեցաւ զարգանալ, հարստանալ նորանոր արկածներով։ Այսօր հայը «զոհ կ՚երթայ», «կը հնադիպի», «կ՛երթարկուի» ու «կը մատնուի» արկածի, - գիտակցաբար կամ անգիտակցաբար - ։ Մեր հեղինակներն ալ բաժին ունին անոր մէջ։ Անոնք պատճառ դարձան քանի մը «արկածներու» ու ստեղծեցն տեսարժան պատկերներ, ինչպէս՝ «Արկածալից կեանք», Գրիգոր Զոհրապ, «Երկար ու արկածալի կեանք», Սերօ Խանզադեան, «Արկածաւոր ամուսնութիւն», Շիրուանզադէ, «Արկածամոլ ցեց», Նայիրի Զարեան։ 1906 թուականին Արշակ Չօպանեանին ուղարկած նամակի մէջ Դանիէլ Վարուժանը դժգոհութիւն յայտնեց, թէ իր առաջին գիրքը «արկածի մը զոհ գացեր է». «...Սարսուռներու ծաւալին փոքրութիւնը արկած մըն է լոկ. կէսէն աւելին — կրնամ ըսել լաւ մասը — չհրատարակուեցաւ՝ շնորհիւ՝ (թո՚ղ ուրիշ պատճառները) Վանքի մամուլին կուսակրօնութեան եւ կուսազգութեան»։ Իսկ իր տիկնոջ Արաքսիին ուղարկած նամակի մէջ խօսեցաւ հայր դարձած ամուսին Վարուժանը. «17 Մարտ, 1912, Նիքսար. Սիրելի Արաքսիս, ... Հոգիս վրանիդ ըլլայ, եւ մինչեւ վերադարձս՝ ուրախ ու անարկած ըլլաք»։
19-րդ դարուն, երբ հայութիւնը գրական, քաղաքական եւ մշակութային արկածախնդրութիւններով էր ալեկոծուած, Ծերենցը «Թէոդորոս Ռշտունի» պատմական վէպի մէջ ախտաճանաչում մը կատարեց։ Ան բացատրեց, թէ ի՛նչ էր մեր ազգային ձախողութիւններու էական պատճառը. «Երբ հաստատ օրինաց եւ սահմանափակ իշխանութեանց վրայ չէ ամրապնդեալ երկրի մը վիճակը, ոչ երբեք երջանկութեան պէտք է սպասէի դիպուած մը, պարագայ մը, արկած մը, որ ոմանք բախտ անուանած են, ամէն բան վեր ի վար կրնայ ընել եւ ամէն յոյս եւ ջանք ի դերեւ հանել»։ Նոյն օրերուն Զէյթունը արժանացաւ պատուաբեր կոչումի մը։ 1900-ին Մխիթարեան տպարանէն լոյս տեսած «Զէյթունի անցեալէն եւ ներկայէն» աշխատասիրութեան մէջ հեղինակը՝ «Զէյթունցի»ն, այդ քաղաքը կոչեց՝ «Արկածաշատ երկիր»։ Զէյթունի ոգին է, որ անկասկած Արցախի մէջ զոհուած Ռուդիկ Ղարիբեանը ունէր, քանզի ազատամարտիկի վերջին մենախօսութիւնն է եղած՝ «Առաջ գնալ է պէտք... Արկածաշատ ապագան քեզ է սպասում»։
Բառս ներկայութիւն մըն ալ ունեցաւ հայկական գրատպութեան մէջ։ Արկած մը չէր ան՝ այլ ծրագրուած գործ։ Իր շապիկին վրայ «արկած» բառը ունեցող հայկական գիրքերը ունին 200 տարուայ պատմութիւն մը։ Ահա անոնց համեստ տողանցքը. «Արկածք Տելեմաքայ», 1826, Ս. Ղազար, «Արկածք Վարդայ Մամիկոնենոյ», 1854, Վիէննա, «Արկածք տեառն Յովհաննու Խաչկեան խաչակիր աւագ քահանայի», 1863, Կալկաթա, «Խենթը. Արկածներ վերջին ռուս-թուրքական պատերազմից», 1881, Շուշի, «Արկածք Կատարինէի. Ազգային վէպ», 1887, Զմիւռնիա, «Մի արկած Զէյթունի վերջին ապստամբութիւնից», 1904, Ռուսչուք։ Նոյն օրերուն բազմաթիւ սիրային եւ ազգային արկածներ պատահեցան նաեւ Պոլսոյ մէջ. «Միամիտի մը արկածները», «Տոհմային այգալոյս Արշակունի օրիորդին արկածներ», «Արկածներ Քեօրօղլու կեանքից»։ Իսկ հայրենիքի մէջ 1988 թուականին մանկական լաւագոյն գիրքի մրցանակին արժանացած հէքիաթ-վիպակն էր՝ «Չիկարելիի արկածները»։
Հայը ունեցաւ նաեւ արկածաւոր կեանք վարած բանաստեղծներ, ինչպէս՝ Եղիշէ Չարենցը։ Անոր կենսագրութեան հեղինակը նշեց. «Հոգեկան այդ լարուած կացութեան մէջ սիրային մի արկած Չարենցի համար ունենում է տխուր վերջաբան։ 1926 թուականի Սեպտեմբերի 5-ին նա ձերբակալւում եւ յայտնւում է Երեւանի ուղղիչ տանը։ Աբովեան փողոցում հոգեկան անհաւասարակշիռ կացութեան մէջ Չարենցը ատրճանակով կրակում եւ վիրաւորում է Մարիաննա Այվազեան անունով մի գեղեցկուհու, որի հանդէպ նախապէս ունեցել էր բուռն զգացմունքներ»։ Չարենցի նշան կրքոտ է եղած Շառլ Ազնաւուրը։ Վարկած մը չէ ասիկա, այլ ինքնակենսագրականի մէջ արտասանուած խօսք. «Իմ ամուրիական կեանքը լի է եղել ակնթարթային եւ խելայեղ սիրային արկածներով»։
Ինչպէս նշեցի, Հայաստանի մէջ «արկածային» բառը ունի հաճելի մտաբերում։ Զբօսաշրջութեան ասպարէզին ձեռնարկած ընկերութիւնները մայրաքաղաքի Աբովեան եւ այլ պողոտաներու վրայ կը ծանուցանեն «արկածային»՝ լեռնագնացութիւններ, արշաւներ, շրջագայութիւններ եւ ճանապարհորդութիւններ։ Հայաստանի մէջ արկածային տասը օր մը անցնելը բոլորիս երազն է անկասկած։ Սակայն, եթէ պատահի որ դուք ձեր երազին մէջ տեսնէք արկած՝ պէտք է սարսափիլ։ Երազահան վստահելի աղբիւրներ կը տեղեկացնեն, թէ «Երազի մէջ դուք կը տեսնէք, որ կը մասնակցիք զարմանահրաշ եւ գրաւիչ արկածներու, ապա դուք շուտով մասնակցութիւն կ՛ունենաք վտանգաւոր պատահարի»։
Այսօր, արկածաշատ այս բառպտոյտը ապահովութեամբ աւարտած ըլլալու գոհունակութեամբ, որոշեցի յօդուածիս վերջաւորութեան հնչեցնել արկածախնդիր կեանք ունեցած երգահանի մը արկածալի մէկ երգը։ Ռուբէն Հախվերտեանն է ան, որ տարիներ առաջ հեղինակած էր հետեւեալ խօսքերը. «Սէրն իմ անյաջող արկած, / Մութ, կասկածելի վարկած»։ Իսկ մէկ այլ պատմութիւն էր անոր «Կուրորտային Սէրէ»երգը... Մնացէք ապահով եւ անարկած։
Իսկ ռեստորանում ջութակը յանկարծ
Ինչ որ բան յիշեց կամ էլ ափսոսաց,
Եւ ջութակի հետ կիթառը զնգաց,
Գուցէ սէ՞ր է սա, այլ ոչ թէ արկած։