Երկրորդ աշխարհամարտի տարիներուն Խորհրդային Միութիւնը ռազմաճակատի թիկունքի եւ սահմաններու անվտանգութեան նկատառմամբ բազմաթիւ աքսորներ կ՚իրականացնէ։ Նմանատիպ միջոցներ կը ձեռնարկուին նաեւ ԱՄՆ-ի կողմէ, եւ շուրջ 120 հազար ճապոնացիներ կը փակուին համակեդրոնացման ճամբարներ։ Խորհրդային Միութեան տարածքին գործադրուած աքսորներէն մէկն ալ մեսխեթցի թուրքերու աքսորն է (մեսխեթցի թուրքեր արտայայտութիւնը շրջանառութեան մէջ դրուած է 1970-ական թուականներէն ետք, Ֆահրետտին Քըրզըօղլուի կողմէ։ Վրացի պատմաբաններու տեսակէտով՝ մեսխեթցիները 1600-ականներէն սկսած իսլամացած վրացիներն են)։ Քըվըլճըմ Չաղլան «Մեսխեթցի թուրքերու աքսորը» վերնագրով իր յօդուածին մէջ տեղեկութիւններ կը հաղորդէ առ այն, թէ խորհրդային փաստաթղթերու համաձայն՝ 91 հազար հոգի աքսորի ենթարկուած էր, որ 457 հոգի մահացած է աքսորի ճանապարհին։ Աքսորեալները կը հաստատուին Ղազախստան, Քըրկըզիստան եւ Ուզպեկիստան։ Անոնց մեծ մասը կ՚աշխատացնեն հաւաքական ագարակներ հանդիսացող կոլխոզներու ու սովխոզներու մէջ, մի մասն ալ՝ արդիւնաբերական ձեռնարկութիւններուն։
ՄՀԵՐ ՊԵՔԱՐԵԱՆ
Մեսխեթցիներու հետ մէկտեղ աքսորի կ՚ենթարկուին նաեւ 8.694 քիւրտեր, մօտ 5.000 լազեր եւ 1.385 համշենցիներ։ Ընդհանուր թիւով 304 համշենցի ընտանիք կ՚աքսորուի, որոնցմէ 237-ը Պաթումէն էր, 34-ը՝ Քոբուլեթէն, 28-ը՝ Խուլոյէն, 5-ը՝ Քեդայէն։ Անձամբ ես այդ աքսորի մասին մանկութեանս տարիներուն տեղեկացած էի «ներսից» (արտասահմանցի համշենցիներու համար մերոնք, չեմ գիտեր ինչու, «ներս» բառը կ՚օգտագործեն) եկած մեր ազգական 3 կանանց պատմութեան միջոցով։ Երբ Ղազախստան այս ընտանիքի տղամարդիկ կը մահանան, միայնակ մնացած եւ մեր տոհմանունը՝ Պեքարօղլու ազգանունը կրող այդ 3 կանայք (մայր, աղջիկ եւ հարս) մերոնց կը յայտնեն, թէ կը ցանկանան Թուրքիա գալ, պաշտօնական խողովակներով կատարուած երկար նամակագրութիւններէն ետք անոնք կը կարողանան Թուրքիա գալ։ Քըրկիզիոյ մէջ անոնք իրենց ապահով չէին զգացած, անտէր եւ անօգնական էին մնացած։ Առանց այդ ալ Թուրքիայի ազգականներէն հեռանալը բաւականաչափ բարդ էր, երբ անոր վրայ գումարուած էր Պաթումէն շատ հեռու աքսորուիլը, անոնք չէին զգացած, որ Քըրկիզիային կը պատկանին, եւ այս ալ հանգեցուած էր հայրենիք չունենալու զգացողութիւնը։
Երկու անգամ աքսորուածները
Անոնց պատմածներուն յար եւ նման զգացումներու մասին «Կոր» հանդէսի առաջին համարին մէջ հրապարակուած հարցազրոյցին կը խօսէր նաեւ Քըրկիզիայի համշենցիներու պաշտօնական ներկայացուցիչ Ռուստեմ Քարապաճաքը։ Աքսորեալ համշենցիներէն 15 ընտանիք ստալինեան ժամանակաշրջանին յաջոդրող տարիներուն, 1956 թուին փորձած են Պաթում վերադառնալ, սակայն անոնք կրցած են տեղաւորուել ոչ թէ Պաթում, այլ՝ Փոթի։ Ռուստեմ Քարապաճաքը հարցազրոյցի ընթացքին ոչ մի տեղին չպատկանելու այդ զգացումը նկարագրած էր «Dir çunik» այսինք Տէր չունինք բառերով։ 1990-ականներուն ուզպեքներու կողմէ մեսխեթցիներու դէմ կատարուած յարձակումները ու ընդհարումները, Քիրկիզիայում համշենցիներուն ուղղուած նմանատիպ լարուածութիւնը աւելի սաստկացուցած են անտէր ըլլալու այդ զգացումը։
Այս բոլոր պատճառներով համշենական հասարակութիւնը յոյս ունի, որ կը հաստատուի մի այնպիսի վայր, որ կարող է իր հայրենի հողը կոչել։ Այս նպատակաւ ան նախաձեռնութիւններով հանդէս կու գայ։ Վրաստանը, անտեսելով բոլոր պահանջները, թոյլ չի տար, որ համշենցիները իրենց գիւղերը վերադառնան։ Սակայն Խորհրդային Միութեան փլուզումէն ետք Ռուսաստանի զանազան քաղաքներուն բնակութիւն հաստատելու հնարաւորութիւն յայտնուեցաւ։ Ղազախստանի եւ Քըրկըզիայի համշենցիներու մէկ մասը տեղափոխուած է Ռուսաստանի այնպիսի քաղաքներ, ինչպիսին են Կրասնոդարը, Վորոնեժը եւ Ռոստովը։
Այստեղի համշենցիներու եւ Թուրքիա ապրող անոնց ազգակիցներու միջեւ բաւականին տեւական ժամանակ է, ինչ սոցիալական ցանցերու միջոցով յարաբերութիւններ հաստատած են, ամուսնութեան ճանապարհով ազգակցական կապեր ստեղծուած, եւ համշենցիները սկսած են երթալ-գալ։ Յատկապէս ուղեփոխադրման ոլորտին աշխատողները յաճախ կ՚երթան կու գան այս շրջանը։ Այցի գացած բազմաթիւ համշենցիներ իրենց հին ազգականները կը գտնեն, նոր ընկերներ ձեռք կը բերեն։ Այդ յարաբերութիւնները ցոյց կու տան կարեւոր բան մը. մեր եղբայրները, դժբախտաբար, այսօր դեռեւս անտէր եւ անհայրենիք ըլլալու զգացումը կ՚ունենան։
Հայրենիքի փնտռտուքներ
1990-ականներուն Հայաստանը անոնց կ՚առաջարկէ Ղարաբաղ հաստատուիլ։ Ռուստեմ Քարապաճաքը, Ղարաբաղ այցելելով, շրջած է այդ վայրերը, ուր հաստատուելու էին։ Ան ինքը ցանկացած է այնտեղ տեղափոխուիլ, սակայն հասարակութեան մեծամասնութիւնը չէ ուզած՝ կրօնական տարբերութիւններու պատճառով։ Քարապաճաքը հարցազրոյցին կը նշէ. «Կյաւուր են անուանում, սակայն առնուազն մեր լեզուն նոյնն է։ Կառավարութիւնը մեզ տէր էր կանգնելու։ Մինչեւ ե՞րբ ենք այսպէս այստեղ-այնտեղ, անհայրենիք շրջելու։ Թուրքիայից բացի՝ ուրիշ ուղի չի մնացել։ Եթէ Թուրքիան ընդունելու լինի, հասարակութիւնը սիրով կը հաստատուի այնտեղ»։
Իրականին այդ հարցի շուրջ մի հանդիպում կայացած է։ Ժամանակն վարչապետ Ռ. Թ. Էրտողանի մի այցի ժամանակ Քարապաճաքը կը կարողանայ զրուցել անոր հետ։ Էրտողանը կը խոստանայ, Թուրքիա փոխադրուելու նիւթը քննարկել եւ մէկ տարուայ մէջ լուծել հարցը։ Սակայն, թէեւ այդ հանդիպումէն ետք տարիներ անցած են, այլեւս ոչ ոք չի զանգահարեր կամ զբաղուիր այդ թեմայով։ Լա՛ւ, իսկ ինչու՞։ Թուրքիան այն երկիրը չէ, որ կարողանայ մօտ 5000 հոգիի վերաբնակեցման համար անհրաժեշտ հնարաւորութիւններ ընձեռել։ Այդ մարդիկ մեր ազգականներն են, մեր եղբայրները։ Երկրէ ներս բնակուող համշենցիները եղբայր համարել, իսկ դուրսը ապրողները որպէս հարազատ չընդունիլը հակասական վերաբերմունք է։
Աջակից ըլլանք մեր
եղբայրներուն
Համշենցիներու ունեցած խնդիրներու լուծումը ո՞րը կարող է ըլլալ։ Անշուշտ, ամենաիտեալական լուծումը կ՚ըլլայ այն, որ Վրաստանը թոյլ տայ, որ այդ մարդիկ վերադառնան։ Եթէ անոնք Պաթում գան, այդ լաւ կ՚ըլլայ թէ Թուրքիայի եւ թէ Վրաստանի համար։ Անոնք կը նպաստեն սահմանի տնտեսական եւ սոցիալական աշխուժութեան, կ՚ամրապնդեն մեր երկրներու եւ հասարակութիւններու միջեւ կապերը։ Բացի այդ՝ թէ՛ էթիկական եւ թէ՛ քաղաքական տեսանկիւններէն ճիշդը այդ է։ Թուրքիան կրնայ, իր դիւանագիտական խողովակները օգտագործելով, նպաստել, որ Վրաստանը նման որոշում կայացնէ։ Եթէ այդ հնարաւոր չըլլայ, Թուրքիան պէտք է թոյլ տաղ, որ համշենցիները հաստատուին Թուրքիա, ինչպէս որ խոստացուած է։ Համշենցիներու մայր հայրենիքը այստեղ է, ազգականները՝ նոյնպէս։ Անոնք այստեղ հաստատուելու իրաւունք ունին։
1944 թուի Նոյեմբերի 14-ը միայն մեսխեթցի թուրքերու աքսորի օրը չէ։ Թուրքիան դժբախտաբար, այս ամսաթիկը կը նշէ միայն որպէս մեսխեթցի թուրքերու աքսորի օր։ Մինչդեռ, եթէ անգամ անոնց թիւը մեսխեթցիներու չափ չըլլայ իսկ, քիւրտերը, համշենցիները եւ լազերը նոյնպէս ենթարկուած են աքսորի։ Հարկ է անոնց բոլորի ցաւը կիսել, աքսորը միասին դատապարտել։ Այն փաստը, որ այդ աքսորը կատարուած է Խորհրդային Միութեան կողմէ, պատերազմական պայմաններու մէջ, բոլորովին չի արդարացներ այդ գործողութիւնը։ Որպէս հիմնաւորում կը նշուին «անվտանգութիւնը» եւ այլն, սակայն այն փաստը, որ այդ աքսորի հետեւանքները վերացնելու ուղղութեամբ ոչ մի միջոց չէ ձեռնարկուած, ուղղակի անընդունելի երեւոյթ է։ Այդ պատճառաւ, ամէն տարուայ Նոյեմբերի 14-ին համշենցիները պէտք է օրակարգ բերեն այդ աքսորի թեման, պահանջեն բաւարարել իրենց տուժած ազգականներու շահերը եւ իրենց պահանջներու մասին յայտարարեն ի լուր աշխարհի, գլխաւորապէս՝ Վրաստանին եւ Թուրքիային։
Թարգմանեց՝ Մելինէ Անումեանը
Արեւմտահայերէնի վերածեց՝
Լուսյէն Քոփար
