«Լոխ լաւա»
Լաւ կը յիշեմ։ Չորս տարի առաջ միամիտ լաւատեսութեամբ գրեր եմ «լաւ» բառի պատմութիւնը, երբ համեմատաբար լաւ տրամադրութեան մէջ էին թէ՚ այս յօդուածի հեղինակը եւ թէ՝ արցախահայութիւնը։ Այդ օրերուն Արցախի քաղաքամայր Ստեփանակերտի բնակիչները,- կը փափաքիմ ջերմօրէն յիշել քանի մը հատը՝ հիւրանոցի ընդունարանի կարմրաթուշ աշխատողուհին, առաւօտեան զով ժամերուն հրապարակը աւլող եւ ծաղիկները ջրող հինգ-վեց մամիկները, Ամերիա դրամատան մէջ ամէն օր մեր ամերիկեան քսան տոլարը հայկական դրամի վերածող երիտասարդ պաշտօնեան, Նռենի յուշանուէրներու խանութի արուեստասէր տէրը, գետեզերեայ, համեստ, գեղջկական «Նուէր» ճաշարանի պեխաւոր եւ հաստաբազուկ տէրը՝ Պարոն Նուէրը, եւ բոլոր անոնք, ներառեալ քաղաքի Վահրամ Փափազեանի անուան թատրոնի բոլորին յայտնի եւ սիրելի աղբիւր-յուշարձանի երեք դիմակները, իրենց հարազատ զաւակներու պէս կը վերաբերէին իմ աշակերտներուս ու ժպտուն աչքերով կ՚ըսէին «լոխ լաւա»՝ ամէն բան լաւ է։ Իսկ այսօր երբ այդ ծաղկազարդ եւ քանդակազարդ քաղաքի մէջ չկայ հայ մը, որ կարենայ ըսել «լոխ լաւա», ես ալ որոշեցի, թէ լաւ կ՚ըլլայ, որ վերայցելեմ բառիս պատմութիւնը, որպէսզի բոլորս յիշէնք մեր լաւագոյն օրերը եւ յօդուածի աւարտին լսենք քանի մը լաւիմաց տաղասացի խրատն ու երգը։
Լաւ արմատներ
Բնիկ հայկական բառ է ան։ Ստուգաբանական արմատները լաւ չեն ուսումնասիրուած։ Մեր լաւագոյն լեզուաբանները եկած են այն եզրակացութեան, թէ բառս բուն կը նշանակէ «ձեռքբերում, օգուտ, շահ, շահաւէտ»։ Այս ծառայասէր բառը կազմեր է յիսունի չափ բաղադրեալ ընտիր ածական, ինչպէս՝ լաւաբարոյ, լաւաթոյր, լաւախօս, լաւօրակ, լաւամիտ՝ ու բարելաւեր է մայրենիի բառապաշարը։
Լաւ է կոյր աչքը
Ոսկեդարուն բառը զարգացաւ աւելի լաւ քան երբէք։ Լաւիմաց գրիչներ գրականացուցին անոր պատկերալից արտայայտութիւնները։ «Լաւակամ» ածականը յիշեց Խորենացին եւ գրեց՝ «Այր հեզ, լաւակամ», «Լաւագոյն»ը՝ Եղիշէն, իսկ «Լաւաբար», «Լաւածանօթ» եւ «Լաւահայեաց» բառերը՝ Ղազար Փարպեցին։ Ղազար Փարպեցիի գրիչին կը պարտինք հետեւեալ արտայայտութիւնը. «Ինձ լաւ լիցի մեռանել, քան եթէ զոք ի հաւատացելոց վասն անարժան գործոյ մատնել անօրինաց»։ Ինչպէ՞ս մոռնանք նաեւ Եղիշէ պատմիչի խրատը, թէ՝ «Լաւ է կոյր աչօք քան կոյր մտօք»։
Աստուածային լաւութիւններ
Աստուածաշունչ Մատեանը երկնատուր խրատներու շտեմարան է։ Սուրբ Գիրքի մէջ, դուք, յարգելի ընթերցող, կը գտնէք քառասունի չափ «լաւ» խրատ, այսինքն խօսքեր «լաւ» բառով շինուած։ Համադրեցի փոքրիկ ընտրանի մը։ Առաջինը կը պատուէ բարի հարսը. «Նու (հարս) քո որ սիրեաց զքեզ՝ ծնաւ որդի, որ լաւ է քեզ քան զեւթն (եօթը) որդի»։ Իսկ միւսները կը բացատրեն մեզի, թէ մարդ ինչպէ՚ս պէտք է որ կառավարէ իր կեանքը. «Լաւ է սակաւիկ ինչ արդարոյ, քան զբազում մեծութիւն մեղաւորաց», «Լաւ է իմաստութիւն, քան զականս պատուականս (գոհարներ)», «Լաւ է ամուսնանալ, քան զջեռնուլ», «Մի՚ վրիպեր ի բարեկամէ եւ ի հանճարեղ կնոջէ, զի լաւ է շնորհք նորա, քան զոսկի», «Լաւ է բարեկամ մերձաւոր, քան զեղբայր ի հեռաստանէ բնակեալ»։ Վերջին երկուքը քաղաքական ակնարկութիւններ ունին. «Լաւ են հարուածք բարեկամի, քան զկամակոր համբոյրս թշնամւոյ», «Լաւ է յայտնութիւն յանդիմանութեան, քան զբարեկամութիւն ի ծածուկ»։
Մէկ բառով քանի մը թռչուն
Այս բառը կը սիրէ բազմաթիւ պաշտօններ ընդունիլ։ Մակ բայ է, երբ ըսենք՝ «Տախտակամածը լաւ փայլեցուցի», ածական է երբ լաւ է՝ մարդը, վարպետը, ընկերը, խօսքը եւ միտքը, իսկ գոյական կը դառնայ, երբ նախակրթարանի ուսուցչուհին աշակերտի տետրակի մէջ կարմիր մելանով արձանագրէ «Լաւ», այսինքն 4, գերազանց 5-ի եւ միջին 3-ի միջեւ։ Յարգելի ընթերցող, դուք սորուած էք նաեւ, թէ միշտ չէ որ բառը կը գործածուի հաճելի վիճակներու մէջ, քանզի մարդիկ երբեմն կերած կ՚ըլլան «լաւ ապտակ», կամ՝ «լաւ ծեծ»։ Բառս արտայայտիչ է միեւնոյն ժամանակ. Հայկական դարձուածքներու բառարանները ունին «լաւ» օրինակներ, ինչպէս՝ «Լաւ օրեր», «Լաւ ախորժակ ունենալ», «Լաւ աչքով նայիլ», «Լաւ հոտ չգալ», «Լաւ պտուղ չըլլալ»։ Հայը գիտէ նաեւ «լաւութեան տակ չմնալ» եւ «Լաւութիւն ընել, ջուր նետել»։
Լաւագոյն խրատը
Ուշ միջնադարուն հայ տաղասացները լաւ մը իւրացուցին այս բառը։ Ֆրիկը (մօտաւորապէս՝ 1234-1315) խրատական խօսքերով հիւսեց երկարաշունչ բանաստեղծութիւն մը ու զայն կոչեց «Բան լաւ»։ Իսկ «Առակ լաւ եւ պիտանի» ժողովրդական աւանդութեան մշակումի մէջ ան խրատեց հեռու մնալ ագահութենէ։ 1260-1331 թուականներուն ապրած Խաչատուր Կեչառեցին ըսաւ. «Խաչատո՛ւր, առնել լաւ է, քան ասել եւ ոչ կատարել, / Աղքատ եւ արդար լաւ է, քան գիտուն եւ յոյժ մոլորել... / Սակաւ գիտութիւն լաւ է, քան գիտել եւ ոչ կատարել»։ Նազարէթ անուն տաղասացը տուաւ երկու խրատ. «Լաւ է վիշապ օձին հպիլ, քան թէ բանսարկուին հետ յարիլ», «Լաւ է նեղութեան ժամանակն օգնել եւ մխիթարել, քան թէ դիւրութեան ժամանակն սեղան դնել»։ Սիւնիք ծնած Պետրոս Ղափանցին (մահ՝ 1784, Նիկոմիդիա), որ քահանայական պաշտօնով ուղարկուած էր Ռումէլի, Ղրիմ, Պոլիս, Արմաշ եւ Ադրիանապոլիս (Էտիրնէ), եւ որ իր կեանքի վերջին տարիներուն Նիկոմիդիոյ (Իզմիթ) հայերու առաջնորդն էր՝ խրախուսեց չափաւոր կեանքը. «Թէ լաւ, թէ վատ՝ քիչն անոյշ է»։ Նաղաշ Յովնաթանը, Սայաթ-Նովայի նախորդը եւ ներշնչողը, գերադասեց իմաստութիւնը որպէս բարոյական գերագոյն արժէք. «Լաւ է ընդ իմաստնոց միշտ քաղցած մնալ, քան ընդ տգիտաց ուտել ու ցնծալ»։ Իսկ Սայաթ-Նովան «Աշխարհս մէ փանջարա է» երգի մէջ բացատրեց, թէ ինչպէ՚ս պիտի ըլլայ լաւ մարդը. «Լաւ մարդն էն է՝ գլուխն պահէ աշխարհումս էյթիբարով»։
Լաւ որ սիրես դու զիս
1500-ականներուն տաղասաց Յովհաննէս Թլկուրանցին, որ մեր առաջին աշխարհիկ բանաստեղծներէն էր, լաւ աչքով նայեցաւ իր հողեղէն գեղեցկուհիին ու ըսաւ. «Աղէկ պատկեր բոլոր եւ գեղեցիկ ես... / Լաւ որ սիրես դու զիս՝ սիրեմ ես քեզ»։ Նոյն դարաշրջանի ժողովրդական խաղիկ մը, լոկ քառեակ մը համեստ, բացատրեց, թէ սիրով է կեանքը քաղցր. «Լաւ ձին նա՞լն ինչ կ’անէ, / Սիրունը խա՞լն ինչ կ՚անէ. / Սիրածը սրտով լինի, / Աշխարհը մա՞լն ինչ կ’անէ»։
Քնարական լաւութիւններ
Յովհաննէս Թումանեանը 1908 թուականին նկարագրեց իր երազած տունը. «Ամենից սիրուն, լաւ տունը, որ կայ, / Էս գորշ խրճիթն է, / Էս հին խրճիթն է, / Գետի եզերքին, / Ծառերի տակին»։ Նոյնքան մեղմօրօր եւ քնքոյշ էին «Անուշ» պոէմի խօսքերը. «Համբարձում, եայլա, / Եայլա ջան, եայլա, / Լաւ օրեր, եայլա, / Եայլա ջան, եայլա»։ 24 Դեկտեմբեր 1917ին բանաստեղծը գրեց քառեակ մը ու նկարագրեց իր ներաշխարհը. «Ինչքան ցաւ եմ տեսել ես, / Նենգ ու դաւ եմ տեսել ես, / Տարել, ներել ու սիրել,- / Վատը՝ լաւ եմ տեսել ես»։ Եւ ահա բանաստեղծի վերջին խրատը. «Հէ՛յ, պարոննե՚ր, ականջ արէք / Թափառական աշուղին, / Սիրո՚ւն տիկնայք, ճահե՚լ տղերք, / Լա՚ւ ուշ դրէք իմ խաղին։ / Ես լաւութեան խօսքն եմ ասում, / Որ ժպտում է մեր սրտին. / Ո՞վ չի սիրում, թէկուզ դուշման, / Լաւ արարքը, լաւ մարդին»։ Տէրեանը յայտնեց իր սրտի երկմտութիւնը. «Չգիտեմ՝ այս տխուր աշխարհում / Որն է լաւ, որը վատ. / Ես սիրում եմ աչքերդ խոհուն / Եւ խօսքերդ վհատ»։ Եղիշէ Չարենցը, որ յայտնի է որպէս հուրի եւ բոցի երգիչ՝ ըսաւ. «Ինչ որ լաւ է՝ վառւում է ու վառում, / Ինչ որ լաւ է՝ միշտ վառ կը մնայ»։ Պարոյր Սեւակը գրի առաւ քանի մը «լաւ» բանաստեղծութիւն։ Այսպէս էին վերնագիրները. «Եթէ լաւ է այն», «Ինչ լաւ է», «Լաւից դժգոհ», «Որ լաւ կը լինի», «Լաւագոյնը»։ Վերջինի մէջ բանաստեղծը գովերգեց ամէն ինչի լաւագոյնը. «Լաւագոյն ժպիտ ասուածը, անշո՚ւշտ, / Փակ աչքերովն է։ / Իսկ լաւագոյնը երազանքների՝ Բա՚ց աչքերովը»։ Ապա բանաստեղծը սիրոյ մէկ այլ խոստովանութիւն կատարեց. «Ինչ լաւ է, որ դու աշխարհի մէջ կաս... / Ինչ լաւ է, որ դու լոկ պատմութիւն չես… / Եւ ինչ լաւ է, ինչ լաւ է, որ բանաստեղծ եմ ես»։ Իսկ, յարգելի ընթերցող, ինչպէ՞ս չյիշել արձակագիր մը, Զապել Եսայեանը, որ իր ընտանիքի մէջ արտայայտուած միտքերը մեզի փոխանցեց «Սիլիհտարի պարտէզներ» ինքնակենսագրական վէպի մէջ. «Դայեակը այն յոյսը կը սնուցանէր որ երբ ռուսները գրաւեն մայրաքաղաքը, «քրիստոնեաները պիտի ազատագրուին», մինչ հայրս որեւէ լաւ բան չէր սպասեր ռուս բանակի յաջողութենէն… Իմ սիրելի հայրիկս, իր պայծառ աչքերը դարձնելով ինձ, ըսաւ խաղաղութեամբ. – Աղջի՛կս, չկայ գէշ ժողովուրդ այս աշխարհիս վրայ։ Կան գէշ մարդիկ եւ լաւ մարդիկ»։
Ինձ ասա լաւ բառեր
«Լաւ» բառը Վանաձորի մէջ 1996 թուականին դարձաւ հայկական «ռոք» նուագախումբ՝ «Լաւ էլի», որ մինչեւ այսօր իր աշխոյժ երգերով կը ցնցէ հայկական երաժշտական բեմը։ Իսկ «Yellowheart» անունով յայտնուած երգչուհին, իր ժամանակակից ճաշակով հրապարակեց «Լաւ բառեր» սիրային երգը եւ ըսաւ. «Ինձ ասա լաւ բառեր, / որ կուրօրէն հաւատամ»։
Մեր յօդուածը, յարգելի ընթերցող, աւարտենք Խաչատուր Աւետիսեանի մէկ երգով, որ կասկած չունիմ, թէ լաւ տպաւորութիւն ձգած է բոլորիդ յիշողութեան մէջ։ Իսկ մինչեւ յաջորդ յօդուածս, կը մաղթեմ, որ թող արցախցին եւ դուք կարենաք «լոխ լաւա» ըսել ամէն օր.
Շրջում եմ ես տրտում,
Քո պատկերն իմ սրտում,
Քո խօսքերն իմ մտքում,
Իմ լաւ, իմ լաւ։