Բառի մը ազատագրումը
Այսօր երբ բազմաթիւ հայ այրեր բանտարկուած կը մնան օտար բանտերու մէջ եւ երբ հայու երեւակայելու եւ ստեղծագործելու սահմաններն ալ ազատազրկուած են,- անկասկած ժամանակաւորապէս, բայց ո՚չ՝ ցմահ,- որոշեցի գրել «բանտ» բառի պատմութիւնը ու դատել, թէ ի՚նչ միտքեր արգելափակուեր են անոր մթին էջերու մէջ։ Ուստի, յարգելի ընթերցող, մենք բարեխղճութեամբ, ասպետի մը ազնուութեամբ, ժամանակ կոչուած բանտապետի գօտիէն քաշէնք բանալիներու ծանր փունջը, մօտենանք հայկական գրականութեան դարաւոր եւ ժանգոտած դարպասին, եւ ազատագրենք ընտիր տողերու եւ տաղերու խմբակ մը, անտես եւ անշշուկ, անոնց շնորհելով աշխարհի լոյսը։
Հան ի բանտէ զանձն իմ
Ո՞վ էր առաջին հայ բանտարկեալը։ Ի՞նչ յանցանք գործեց ան։ Ո՞վ արձակեց զինք բանտելու վճիռը։ Չենք գիտեր։ Բայց, ճշգրտօրէն արձանագրուած է «բանտ» բառի պատմութիւնը, ինչպէս բանտարկեալի մը մանրակրկիտ օրատետրը։ Լեզուաբան եւ բառարանագէտ այրեր հաստատեր են, թէ «բանտ» բառը փոխառութիւն մըն է, ունի իրանական արմատ, bent, bend, որ բուն կը նշանակէ «կապանք, շղթայ, կապ»։ Բառս 94 անգամ յայտնուեցաւ Աստուածաշունչի մէջ, «բանտապահ» բառը՝ վեց անգամ, «բանտարգել» բայը՝ մէկ։ Իսկ ՃԽԱ (թիւ 141) սաղմոսի մէջ Դաւիթը աղաչեց. «Տէր, հան ի բանտէ զանձն իմ»։
Բանտակեաց բառեր
Հայկական հնագոյն մատենագրութեան մէջ «բանտ» բառի «մեղսակիցները»,- «բանտ» բառով շինուած բարդ եւ ածանցեալ բառերը նկատի ունիմ-, բազմաթիւ անգամներ յայտնուեցան պատկերաւոր արտայայտութիւնների մէջ։ Ահա 5-8-րդ դարէն ի վեր հայկական բառարաններու աննշոյլ էջերուն ծառայող քանի մը բառ եւ արտայայտութիւն. ԲԱՆՏԱԿԱԼ. «Միթէ բանտակալ կապանաց նա ոք իցէ արձակիչ», ԲԱՆՏԱԿԱՆ. «Բազում բանդականաց թողութիւն արարեալ», ԲԱՆՏԱՊԱՆ. «Որ Քրիստոսի բանտապահքն էին, ոչ պատժեցան», ԲԱՆՏԱՊԵՏ. «Պատուիրեցին բանտապետին զգուշութեամբ պահել զնոսա», ԲԱՆՏԱՐԳԵԼ. «Խաւարամուտ իբրեւ զբանտարգել», ԲԱՆՏԱՐԳԵԼՈՒԹԻՒՆ. «Բանտարգելութիւնն բազմօրեայ ʼի խոր վիրապին»։ Մեր գրաբարախօս նախնիները ունեցան նաեւ «բանտարկուած» արտայայտութիւններ, ինչպէս՝ «Դնել ի բանտի», «Արկանել ի բանտ», «Խուսել ի բանտէ», «Ելանել ի բանտէե։ Իսկ այսօր յանցաւորը «Բանտ կ՚իյնայ», «Բանտ կը դրուի» կամ «Բանտ կը մտնէ»։ Յիշենք նաեւ բանտարկութեան երկու ահռելի ձեւերը. «Մշտնջենական բանտարկութիւն», եւ «Ցմահ բանտարկութիւն»։
Գրական բանտեր
Ե. դարուն Մովսէս Խօրէնացին ողբաց Հայոց աշխարհին եւ բացատրեց, թէ ինչո՚ւ էր մեր հայրենիքը խեղճ։ Պատմահայրը թուեց բազմաթիւ պատճառներ, որոնցմէ մէկն էր՝ «Կապումն գլխաւորաց եւ բանտք յայտնեաց», այսինքն՝ գլխաւոր մարդիկ կը կապուին, յայտնի անձերը կը բանտարկուին։ 10-րդ դարուն Գրիգոր Նարեկացին Մատեան Ողբերգութեան երկի մէջ մեր մայրենիին շնորհեց իւրայատուկ խօսքեր. «Տարտարոսն ներքին արգելականացն բանտի», «Աննշոյլ բանտ» եւ «Բանտն բարկութեան»։ Ապա սուրբը խօսք ուղղեց Տիրոջ եւ աղաչեց. «Հա՚ն զիս ի բանտէս, արձակեա՚ ի կապանցաս»։
Ննջի՛ր, մանկիկ
Օր մը, 1600-ներու վերջին տարիներուն, Երէմիա Չէլէպի Քէօմիւրճեանը կատարեց շատ ծանր գործ. ան գրի առաւ վաղամեռիկ աղջնակի մը յիշատակը յաւերժացնող բանաստեղծութիւն. հողն էր անոր բանտը. «Վճիռն անդարձ է Աստուածութեան. / Մատաղ մանուկ հասակին, / Զգետնով ի հող զիս զնտանեցին… / Հողոյն քօղով ի խաւար բանտ արկին»։ Իսկ Նար-Դոսի նոյնանման քերթուածի մէջ հողը ազատութիւն էր. «Ննջի՚ր, մանկիկ դու անբիծ, / Ննջի՚ր, անմեղ դու տատրակ. / Խաղաղութիւն է տիրում / Այդտեղ — փոքրիկ շիրմիդ մէջ. / Այդտեղ չկան բանտ, շղթայ»։
Քաղաքական բանտարկեալներ
Բանտ բառը գործածելով հայ գրողը արտայայտեց քաղաքական միտք, կամ նկարագրեց ազգիս դժբախտ վիճակը։ Առաջինը Ռաֆֆին էր։ «Սամուէլ» վէպի մէջ ան համոզուած ըսաւ. «Հռոմայեցո՞ց մօտ։ Պարսկի բանտը ինձ համար աւելի տանելի է, քան թէ նրանց կեղծաւորութեամբ լի պալատները… Թո՜ղ Հայոց երկիրը ազատ լինի, այնուհետեւ իմ տանջանքները կը թեթեւանան այդ մթին բանտում»։ Դանիէլ Վարուժանը «Նեմեսիս» բանաստեղծութեան մէջ արտայայտեց կեցուածք. «Ամէն շղթայ կը բեկտի, / Եւ կը փլչի ամէն բանտ… / Պիտ՛ կործանենք ապարանքներ ու բանտեր»։ Իսկ հէգ տղան օր մը գրեց «Հօրս բանտի մէջ» բանաստեղծութիւնը, եւ մենք կարեկից դարձանք անոր. «Մութ բանտիդ մէջ գարնան վարդերը ամբողջ / Պիտի լեցնել ուզէի»։ Երուանդ Օտեան մեզի պատմեց Զօհրապի եւ Վարդգէսի դէպի Տիգրանակերտ աքսորէն դրուագ մը. «Տիարպէքիրի բանտը արդէն ծանօթ է ինծի, աղէկ բանտ մը չէ, բայց աւելի գէշերը կան։ Կը տեսնաք սա գորգը, Տիարպէքիրի բանտին մէջ իմ ընկերս եղած է, հիմակ ալ միասին կ՚երթանք կոր։ Հին բանտակիցներ ենք»։ Իսկ տիկին Զապէլ Եսայեանը «Աւերակներուն մէջ» գիրքի «Բանտարկեալները» հատուածի մէջ բացատրեց, թէ ի՚նչ պատահեցաւ ապրելու իրաւունքը պաշտպանած հայերուն. «Բոլոր անոնք, որ չուզեցին մեռնիլ, բոլոր անոնք, որ ուզեցին իրենց կիները եւ տղաքները պաշտպանել, կա՛մ բանտարկուած են, կամ փախստակա՚ն»։
Փղոսկրեայ բանտը
Դուք, յարգելի ընթերցող, տեսա՛ծ էք անպատ, անպարիսպ, աներկաթ բանտ։ Հայ գրագէտը տեսաւ բանտի այդպիսի այլեւայլ տեսակները եւ պատկերաւոր տողեր յօրինեց։ Ահա աննիւթական բանտերու ընտիր ժողոուածու մը. «Անբախտ հա՛յ. Հայրենիքդ՝ քեզ բանտ», Ռաֆֆի, «Աշխարհքը բանտ… Ջահիլ օրեր / Ի՜նչ եմ անում էս բանտում», Յովհաննէս Թումանեան, «Շաբաթէ մը ի վեր բանտուած սենեակիս մէջ», Տիգրան Չէօկիւրեան, «Փղոսկրէ աշտարակը որը ես բանտ կը համարեմ», Զապէլ Եսայեան, «Դարի ոճն էր այդ, դպրոցը բանտ էր», Խաչատուր Աբովեան։ Իսկ ըստ Յակոբ Պարոնեանի ազգային երեսփոխանական ժողովի կառավարիչ Ստեփան Ասլանեանի եօթը տարուայ ատենապետութիւնն էր բանտ. «Եթէ այսօր օրակարգը աչքէ անցունելու ըլլանք՝ կը տեսնենք, որ ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ բանտ մը՝ որուն մէջ եօթը տարիէ ի վեր բանտարկուած խնդիրներ կան, զորս հարցնող փնտռող չկայ»։
Բանտ սիրոյ քո
Օր մը, պայծառ գարուն էր, ի՚նչ զարմանալի բան, սէրը դարձաւ բանտ։ Սիրելիի աչքերն էին դարպասը անոր եւ թեւերն էին երկաթեայ ճիւղերը։ Քնարերգակ բանաստեղծը յօժար էր հոն ցմահ բանտարկութեան։ Այդ բանտի առաջին զոհերէն էր Ռուբէն Սեւակը, որ դժգոհելով ըսաւ. «Ինչո՞ւ, ինչո՞ւ զիս սիրեցիր, / Փոքրիկ աղջիկ, քեզի մե՜ղք էր. / Փոքրիկ ծոցիդ թիթե՜ռ պէտք էր. / Դուն ծեր արծի՚ւ մի բանտեցիր»։ Վարդան Յակոբեանը խոստացաւ յաւերժ ներող մնալ. «Բանտում ես ինձ, / ինձ հետ էլ՝ քեզ,- / ուզած-չուզած՝ / ես ներում եմ»։ Եղիշէ Չարենցի համար ցնծութիւն էր բանտարկութիւնը. «Դու վառ ծիծաղի մի հնչիւն — / Դէպի իմ տխրութիւնը նետած, — / Ինչքան ինձ քո բանտում փակես — / Հոգիս սիրելու է քեզ այնքան»։ Սրբուհի Տիւսաբի գրիչը «Սիրանոյշ» վէպի մէջ արտադրեց ջերմ, կրքոտ բանտեր. «Ինքնայօժար բանտարկութիւն ծովեզերեայ տան մէջ», «Ես պիտի ունենամ միայն սեւ շղթաներ, բանտ մը եւ բանտապահ», «Դատապարտեցիր զիս բանտարկութեան, եւ ես երբէք չգանգատեցայ»։ Էջմիածնի միաբան, Պոլսոյ նուիրակ, Նիկոմիդիոյ առաջնորդ, երգահան, բանաստեղծ Պետրոս Ղափանցին ալ բանտարկուած էր սիրոյ տենչանքի մէջ։ Սակայն իր սիրոյ առարկան չէ՚ր գրկաբաց սիրուհի մը, այլ մէկ ուրիշ գեղեցկուհի, քաղաքներու թագուհի՝ արքայանիստ Պոլիսը. «Բացի՛ր, բացի՛ր, իմ կարմիր վարդ աննման / Ի բանտ սիրոյ քոյ մատնեցայ գերենման»։
Իմաստուն բանտարկեալը
Բանտը, դժուար է հաւատալ, թէ իմաստութեան աղբիւր ըլլար։ Բանտի գաղափարը իրօք կեանքի եւ ճշմարտութեան ընտիր գաղափարներու ծնունդ տուած է։ Ահա, Խրիմեան Հայրիկը, որ «Յիսուսի վերջին շաբաթ եւ խաչի ճառ» գրութեան մէջ կը փորձէ հասկնալ, թէ ինչո՚ւ մարդիկ Տիրոջ ահաւոր տիրութեան հանդէպ երկիւղ չունին՝ երբ աշխարհի իշխանութիւնը ոստիկանով եւ սուրով կը հրամայէ. «Երկայնամիտ (համբերող) եւ ազատ ես, ո՛չ ոստիկան ունիս, ո՚չ սուր, եւ ո՛չ՝ բանտ. քո ոստիկան մարդոյն սրտի խիղճն է. քո ազատ օրինագիրքը՝ Աւետարանն է. քո բանտ եւ շղթայն՝ եկեղեցւոյ գաւթին ազատավայրն է»։ Մէկ այլ իմաստուն այր, Վարդան Յակոբեանը, նախ պատմեց Գանձասարի քահանայի բանտարկման ոդիսականը՝ «Խորհրդային կարգերի հաստատումից յետոյ, Արցախում միանգամից վերացան բազմաթիւ գործող եկեղեցիներ։ Գանձասարի քահանան 30-ական թուականներին ձերբակալուեց, մէկ տարի Բաքուի բանտում մնալուց յետոյ ազատուեց միայն այն պայմանով, որ այլեւս չվերադառնայ Ղարաբաղ (Արցախ)»։ Յակոբեանը, ապա, իմաստասիրեց ազատութեան մասին. «Պատուհաններ չկան, պատուհաններն իրենց միջից ստեղծում են բանտարկեալները… Ազատութիւնը զգացում է, կարող է մարդ բանտում ազատ լինել, իսկ ազատութեան մէջ՝ բանտում»։
Բանտի բարբառը
Բալամուտ։ Տուլիկ։ Բարիգ։ Եթէ դուք, յարգելի ընթերցող ծանօթ չէք այս բառերուն, կը նշանակէ, թէ դուք երեւելի կամ աներեւոյթ յանցանքի մը պատճառով չէք «հիւրընկալուած» Նուպարաշէնի (տիկիններու համար՝ Աբովեանի) բանտի մէջ։ Այս բառերը կը պատկանին հայկական բանտային բառապաշարին։ Այսօր, կ՚առաջարկեմ, որ լսենք քանի մը արտայայտութիւն, որ յատուկ է այդ յարգելի ենթամշակոյթին։ ԲԱԼԱՆԴԵՕՌ. բանտի մէջ կերակուր բաշխող։ ԲԵՐԴ. բանտ։ ԲԵՐԴԻ ՊՈՒԾԵՈՎԿԱ. մատնիչ։ ԾԱԿՈՒԻԼ. Բանտարկեալի մը մասին դատաւորներուն տեղեկութիւն հաղորդել։ ՉԵՖԻՐ. բանտի թունդ թեյ։ ՍՌՈԿ ՎԵՐՑՆԵԼ/ՇԱԼԱԿԵԼ. բանտարկուիլ, մեղադրանքը իր վրայ առնել։ ՔՈՅՐԻԿ. միասեռական, զոր բանտի մէջ կ՚օգտագործեն սեռական գործողութեան նպատակով, նուրբ շարժուձեւ ունեցող տղայ։ ԱԹԱՆԴԱ/ԱԹԱՆԴԻ. նախազգուշացում վտանգի մասին՝ բանտարկեալնրու յատուկ ձայներով կամ նշաններով։ ԲԱԼԱՄՈՒՏ. վէճ, իրարանցում։ ԲԱՐԻԳ. թմրեցուցիչ ծախող։ ԵՂՕ. Եղբայր, գողերու իրար դիմելու ձեւ։ ԵՐԳԵԼ. մատնել, տեղեկութիւն տալ դատական մարմիններուն։ ԼՈԽ. բանտախուցի ներքին օրէնքներէ անտեղեակ, անփորձ, միամիտ մարդ։ ՏՈՒԼԻԿ. բանտ ուղարկուող փոքրիկ ծանրոց, որ կը պարունակէ սնունդ եւ ծխախոտ։ Վերջապէս՝ ՔԵՐՈԲ. օրէնքով գող։ Առերես հանդիպման ժամանակ, լաւ յիշէնք այս արտայայտութիւնը, գողին կը դիմեն «քերոբ ջան» ձեւով։ «Բանտ» բառի ածականաձեւ տարբերակն ալ՝ «բանտային», ունի իր սեփական արտայայտութիւնները. բանտային՝ տարածք, ենթամշակոյթ, միջավայր, լեզու, պայմաններ, ընկերութիւն, խօսուածք, վարչակազմ, վարք, բարք, կեանք եւ ղեկավարութիւն։ Ճիշդ է. բանտարկեալները ունին իրենց ներքին «ղեկավարութիւնը»։ Կ՚արժէ նաեւ յիշել, թէ Հայաստանի 12 բանտերու մէջ այսօր ազատազրկուած կը մնայ 2145 բանտարկեալ։ Հայրենի բանտերը կը գտնուին քնարական անուններ ունեցող, զբօսաշրջիկներու համար գրաւիչ, պատմութեամբ հարուստ վայրերու մէջ. Էրեբունի, Վանաձոր, Կօշ, Սեւան, Հրազդան, Գորիս, Աբովեան (տիկնանց եւ անչափահասերու համար), Արթիկ, Արմաւիր, Նուպարաշէն եւ Վարդաշէն (օտարներու եւ զինուորկաններու համար)։
Նազելիի բանտը
Բանտի մէջ ամէն խուց իր երգն ունի։ Այլապէս, ինչպէ՚ս պիտի անցնէին օրերն ու ժաները։ Մենք ալ, մեր բանտարկուած այրերուն եւ կանանց նուիրենք երգ մը, որպէս մխիթարութիւն եւ ժամանց։ Բոլորին սիրելի Գուսան Շահէնի սիրային մէկ երգն է ան, հրաժեշտի քաղցր մեղեդի մը։ Լսենք եւ յուսանք, որ շուտով ապրելու իրաւունքի արժանի այրերը ազատ արձակուին.
Գէօզալ մինչ երբ խռով մնաս…
Խօսիր ինձ հետ ջանիդ մատաղ,
Ես քո բերող նանիդ մատաղ,
Ազատիր քո սիրոյ բանտից նազելի ինձ.
Էշխիդ կրակ, դիւանիդ մատաղ։