Միսաք Մեծարենցը չեմ, որ ամէն գիշեր Բենկա գիւղիս կամուրջը երբ փակէ իր փայտէ դուռը՝ ես գետի ձախ ափին, նստած դիտեմ Եփրատը եւ ներշնչուիմ։ Նիքոլ Գալանդարեանն չեմ, որ դեռ տասնմէկ տարեկան պատանի, քալեմ Եփրատն ի վեր ու անոր ձայնը պահեմ իմ մանուկ ականջիս մէջ որպէսզի զանոնք ապագային մանկական քնքոյշ երգերու վերածեմ։ Սիամանթօն չեմ, որ Ներսիսեան վարժարանիս պատուհանէն ունկնդրեմ որոտացող Եփրատը ու երազեմ, որ «Լուսաթռիչ երիվարս վրնջէ Եփրատին հետ սուրալէն»։ Յարգելի ընթերցող, մի՚ ըսէք Եփրատ, հայուն սիրտը կ՚արիւնի։ Այսօր, երբ խաժիտով կը «թունաւուրուի», կը ցամքի ահեղաձայն Եփրատը, - կամ՝ «գետն մեծ Եփրատ», ինչպէս ըսէ Աստուածաշունչ մատեանը -, փափաքեցայ լսել, թէ «Եդէմաբուխ» այս գետը ո՞ր հեղինակներուն միտքը որոգած է եւ իր ոլորապտոյտ ընթացքով ան գրական ինչ ձայներ արտադրած է։
Եփրատի ակունքները
Եփրատ գետը ունի երկու ակունք. արեւմտեանը, հայկական հնագոյն սրբատեղին, որ սկիզբ կ՚առնէ Ծաղկաւէտ լեռներու Ոսկեանց գագաթէն, իսկ միւսը արեւելեանն է, Արածանին, հայ ժողովրդի բնօրրանը, հայոց սրբազան պաշտամունքի գետը, նաւասարդեան տօներու հանդիսավայրը, Տրդատ Գ. թագաւորի մկրտութեան աւազանը, որ սկիզբ կ՚առնէ Ծաղկանց լեռներու հիւսիսէն։ Իսկ հայկական գրականութեան մէջ Եփրատը սկիզբ առաւ Սուրբ Գիրքի էջերուն մէջ, ուր այդ հսկայ հոսանքը կոչուեցաւ «Գետն մեծ Եփրատ»։ Ապա կարդացինք, թէ երբ Եփրատը ցամքի, աշխարհը պիտի կործանի, եւ թէ՝ սա տեղի պիտի ունենար չորս հրեշտակներու արձակումով. «Լոյծ զչորս հրեշտակսն զկապեալս ի վերայ գետոյն մեծի Եփրատայ»։ Իսկ վեցերորդ հրեշտակ մը պիտի թափէ իր սկաւառակը ու պիտի ցամաքի գետը. «Վեցերորդ հրեշտակն եհեղ ի սկաւառակէ իւրմէ ի վերայ գետոյն մեծի Եփրատայ, եւ ցամաքեցան ջուրք նորա»։
Երէկ անցայ Եփրատը
Հայկական միջնադարեան գրականութեան մէջ Եփրատի բառը հազուադէպ է։ Թերեւս այն պատճառով, որ գետի արձագանգները դեռ կը մնան անտիպ, կամ անոնք կը մնան գետի խորութիւններու մէջ։ Ուստի, յօդուածից անհրաժեշտ գանձեր գտնելու համար շունչս բռնեցի, մտայ գետի ջուրերը եւ յաջողեցայ անոր յատակէն գրական երեք մարգարիտ դուրս բերել։ Առաջինը քառեակ մըն էր, Եփրատի երկու ափի երկու գիւղի երկու սիրահարի զրոյց՝ սիրային խաղ մը, ուր աղջիկը կը զգայ, թէ տղան իրեն մոռցած է, եւ սուտ է անոր խօսքը, թէ անկարելի էր եղած Եփրատը անցնիլ, քանի որ աղջիկը դեռ օր մը առաջ անցեր էր զայն։ «ՏՂԱՆ. — Եփրատ գետն՝ ի մեր միջիս, / Ճար չունիմ՝ ի դէմ քեզ գալու։ ԱՂՋԻԿԸ. — Գնա՚, սուտասաց ես դու, / Երբ այդ ինչ պատճառ դնելու, / Երէկ եմ անցեր զԵփրատ, / Խալ ի խօսու ի՞նչ գետ առնելու»։ Երկրորդը գտայ Վիեննայի Մխիթարեան մատենադարանի հայերէն ձեռագիրներու ցուցակի մէջ։ Ինչ մեղք, այդ գողտրիկ տաղը դեռ կը մնայ անպիպ. «Տաղ ի վերայ Եփրատ գետոյ. / Ո՜վ դու, Եփրատ, սիգախրոխտ գաս զառիվայր դարիւ դարիւ»։ Իսկ երրորդը 1483 թուականին գրի առնուած Աւետարանի մը յիշատակարանն է, ուր Մարգար գրիչը կը նկարագրէ Եփրատը՝ դրախտի չորրորդ գետը. «Նա եւ չորրորդ գետն է ահեղ, / Եփրատ անուն եւ բազմաբեղ, / Որ երեւի նորա այնտեղ, / Որ բղխեսցէ աղբեր համեղ. / Հընչեալ երթայ ձայնիւ ուժեղ / Ընդ խորաձորս դժուար ու նեղ»։
Եփրատի պայքարը
Եփրատ գետը, որ քնարական ըլլալու համար էր իջած Ծաղկաւէտ եւ Ծաղկանց գագաթներէն, աւաղ, դար մը առաջ դարձաւ տարտամ։ Վերջին երկու հարիւր տարիներուն գետը հայկական գրականութեան մէջ յիշուեցաւ նախ մահուան, ապա՝ հայրենի կարօտի վիշտով։ Մեր գրականութեան այդ վտակը, յարգելի ընթերցողներ, առատահոս եղաւ։ Շատ են այն տարաբախտ գրիչները, որոնք թուղթի վրայ փոխանակ սէր թափելու անէծք հոսեցուցին։ Առաջինը Ատոմ Եարճանեանն էր, Եփրատի զաւակ, Ակն քաղաքի Ներսիսեան վարժարանի աշակերտ։ Պատանին օր մը լսեց գոյժ եւ Ակնայ յիշատակին գրեց՝ «Ափ մը մոխիր՝ Հայրենի տունէ քերթուածը. «Աւա՜ղ, ապարանքի մը պէս մեծ էիր եւ շքեղ, / Ու ես երդիքներուդ սպիտակ կատարէն, / Աստղածորան գիշերներու յոյսին հետ, / Վարէն, ահեղաւազ Եփրատին կ՛ունկնդրէի»։ Ապա տղան արտայայտեց հայոց դաշտերու պաղատանքը. «Արարատեան աշխարհներէն մինչ հովիտներն Եփրատեան / Մեր ընդերքներէն բարձրացող պաղատանքն ու պարսաւը ձե՚զ կ’ուղղենք»։ Իսկ օր մը բանաստեղծը երգեց ասպետին երգը. «ԱՍՊԵՏԻՆ ԵՐԳԸ ։ Ահաւասի՚կ Եփրատին ձայնը։ Ի՜նչ կ՚որոտաս, ո՜վ Եփրատ… / Ես քեզի հետ կ՚ուզեմ սուրալ, ալիքնե՜րդ կոտորէ՚… / Բայց ի՚նչ կ՚ըսեմ… կանգ մի՚ առներ, լուսաթռիչ երիվա՚ր»։ Սիամանթօն, հակառակ իր մահուան տեսիլքին, իր նժոյգին յորդորեց. «Բայց ի՜նչ փոյթ մեզ, դուն վրնջէ՚ Եփրատին հետ սուրալէն»։ Յովհաննէս Թումանեանը նկարագրեց զարհուրելի տեսարան մը. Եփրատի ափին հայը կը մարտնչէր մոլեգնօրէն. «ՎԵՐՋԻՆ ՕՐԸ ։ Եփրատի ափին դէմուդէմ եկած՝ / Զարկւում էին խիստ, զարկւում ու զարկում / Աննահանջ ու քաջ խմբերը հայի…, / Առ հրացանդ, դաշտն իջիր շուտով, / Իջի՚ր Սրբազան ափը Եփրատի…, / Իջի՚ր Սրբազան ափը Եփրատի,– / Մեծ տառապանքի վերջին օրն է սա...»։ Այդ օրերուն Ռափայէլ Պատկանեանը հարց տուաւ. «Մեր գլուխը լալու Եփրատ ուր պտռենք, / Հիմի է՞լ լռենք»։ Ապա բազմաթիւ հայեր երգեցին «Աքսորի երգէ մը. «Կոյս աղջիկներ իրարու ձեռք բռնեցին, / Իրենք զիրենք Եփրատ գետը նետեցին»։ Ռուբէն Սեւակի հայրենի մտապատկերի մէջ Եփրատին ուղեկից եղան Արաքսն ու Վանը։ Բժիշկը 4 Մայիս 1909 թուականին Լոզանի մէջ գրեց. «Ո՜վ իմ հայրենի՚քըս…։ Ու դո՚ւք, հեռաւո՜ր, / Եփրատ ու Արաքս ու Վանայ ծովակ, / Ո՞ւր են կարապնե՜րը սիրախտաւոր / Որ իրենց երա՜զ թեւերով ճերմակ / Ճեղքէին կարմիր ձեր կո՜ւրծքն ախտաւոր»։ Իսկ մերձաւոր պատմութեան մէջ Շաւարշ Միսաքեանն էր, որ բազմաթիւ գովեստներու շարան մը հիւսեց մեծ գետին. «Ո՚վ չէ տեսեր Եփրատին կատաղութիւնը, բա՚ն չէ տեսեր։ / Ջուրդ ինձ օգնական, Եփրատ։ / Հոգիս քեզ մատաղ, Եփրատ։ / Եփրատ, գետ ամեհի եւ ապերասան / Եփրատ, հանգոյց տիեզերական / Եփրատ, գետ արգասաբեր Հայաստան աշխարհի, այլեւս ամայի / Եփրատ։ Արքայազուն անժառանգ / Եփրատ, անգիր պատմութիւն»։
Տպագիր վտակներ
Երբ հայ հեղինակին պէտք էր նոր գիրքի անուն՝ «Եփրատ» բառը դարձաւ մշտահոս աղբիւր։ Բազմաթիւ բանաստեղծներու, պատմաբաններու, հայրենի յուշամատեան գրի առնողներու համար ան եղաւ խորագիրի արժանի բաղադրիչը։ Ձեզի ներկայացնեմ եռեակ մը. «Եփրատին զոհերը», Կ. Պոլիս, 1908, «Եփրատեան Հայաստան կամ Քղի եւ շրջակայ գաւառներ», Փարիզ, 1946, «Az Eufrátesz hídján ։ Եփրատի կամրջին», Պուտաբէշտ, 2011։ Պոլսոյ մէջ «Եփրատ» գործակալութեան տպած հնգեակը՝ «Կիկօի տարեցոյցը» 1912, «Պօղոս փաշա Նուպար» ։ (Կենսագրական նօթեր), 1913, «Նաւասարդ։ Գրական եւ գեղարուեստական տարեգիրք։ Ա», 1914, «Թափառական հայը։ Ազգային վէպ», 1914, «Գրպանի նորագոյն ատլաս։ Գունաւոր 24 քարտէս, 9 վիճակագրական եւ 3 զանազան դրօշակներու պատկերներով», 1914։ Իսկ եթէ դուք կը փափաքիք «Եփրատ» գործակալութեան հրատարակած բոլոր գիրքերուն ծանօթանալ, ձեզի կը յանձնարարեմ ձեռք բերել եւ թերթել հետեւեալը. «Գրացուցակ Եփրատ գործակալութեան», 1912։ Պոսթոնի մէջ Եփրատ գօլէճի սանուց միութեան հրատարակածը՝ «Յիշատակարան Եփրատ գօլէճի ։ 1878-1915»։ Պոլսոյ մէջ Եփրատ հայրենակցական միութեան լոյս ընծայածը՝ «Ծրագիր-կանոնագիր Խարբերդ նահանգի «Եփրատ» հայրենակցական միութեան»։ Իսկ ամենէն թանկագինը, եզակին, ընտիրը, Խարբերդի մէջ, Եփրատի ափին, «Եփրատ» տպարանի մէջ գրաշարուած, տպուած եւ կազմուածը՝ «Յայտագիր Եփրատ գոլէճի եւ իւր ճիւղերուն։ 1913-1914»։
Հայաստանում Եփրատ չկայ
Իսկ օր մը «Եփրատ» անունը դարձաւ շարժանկար՝ «Տղաս, ո՞ւր է Եփրատը», ուր սփիւռքահայ մեծհայր մը Հայաստան կը ճամբորդէ ու պտոյտներու ընթացքին ուղեցոյցին շարունակ կը հարցնէ. «Տղաս, սա՞ է Եփրատը»։ Իսկ Ռուբէնը, ուղեցոյցը, ամէն անգամ համբերութեամբ կը յիշեցնէ. «Պապիկ, Հայաստանում Եփրատ չկայ»։
Եփրատը վտանգի տակ է
Եփրատը հոսանք առած էր սիրոյ կամուրջ ըլլալու, որպէսզի սիրածը սիրածին հասնէր, սակայն մամուլը մեզի կը հաղորդէ այնպիսի լուրեր, դառն ճշմարտութիւններ, որ մենք կը սկսինք մտածել, թէ արդեօ՞ք ամէն ինչ երազ էր, խաբկանք մը բարձրաձայն։ Ահա քանի մը ահազանգող խորագիր. «Եփրատի աւազանը վտանգի տակ է», «Մարգարէութիւնը կատարւում է- Եփրատ գետը ցամաքում է», «Եփրատ գետը խաժիդով թունաւորելու գործով հայցը Միջազգային քրէական դատարանն է»։
Հրաշքի Եփրատը
Յարգելի ընթերցող, թող Եփրատը միանայ Տիգրիսին ապա հասնի իր աւարտին, մենք ալ աւարտենք անոր գրական ճանապարհորդութիւնը՝ Վահագն Դաւթեանի «Դէպի Եփրատ» քերթուածը յիշելով, ուր բանաստեղծը կը ցանկանայ մտովի երթալ Եփրատ ու վերապրիլ իր մանկութիւնը։ Բանաստեղծի միակ ցանկութիւնն է մտնել տուն։ Իսկ գետի ափին, անկասկած, իրեն պիտի սպասէր ընկեր մը՝ մանկութեան բարակ բարտին*։
Թէ հրաշքով ճամբաս տանի
Դէպի Եփրատ ու մանկութիւն,
Հոտոտելով քեզ կը գտնեմ,
Հայրենական փոքրիկ իմ տուն։
Հազարի մէջ կը ճանաչեմ
Իմ մանկութեան բարակ բարդին,
* Այդ բարտին «Եփրատի բարդի» կոչուող ծառն է, բուսաբանները լաւ կը ճանչնան զայն որպէս Populus Euphratica, վտանգման սպառնալիքի տակ գտնուող գեղեցկութիւն է, որ կը շարունակէ աճիլ Արաքս գետի հունի երկարութեամբ։