Վարժութեան խնդիր

dzovinarlok@gmail.com

1Վարժութեան խնդիր է։ Թուրքիայում պայթիւններ են լինում։ Արդէն յաճախակի։ Ուստի մարդիկ վարժւում են եւ անտարբեր են դառնում պայ­թիւննե­րի նկատ­մամբ։ Կար­ծես կի­նօ են նա­յում։ Հա­յաս­տա­նում այդպէս վար­ժուեցին «երկրա­շար­ժի գօ­տի» հաս­կա­ցու­թեանը։ Ար­դէն 28 տա­րի է Սպի­տա կի երկրա­շար­ժից յե­տոյ ու­նենք երկրա­շար­ժի գօ­տի, որը պարպւում ու պարպւում է, բնակ­չութիւնն այդ գօ­տուց տե­ղափոխ­ւում է մաս­նա­ւորա­պէս Թուրքիա եւ ար­դէն Ստամ­բուլում վարժւում է պայ­թիւննե­րին։ Իսկ հա­յաս­տանցին վարժւում է սահ­մա­նին զո­հուած զի­նուոր հաս­կա­ցու­թեանը, որով­հե­տեւ գրե­թէ ամէն օր նման լուր է ստա­նում։ Ինչպէ՞ս ապ­րել դրա հետ, ինչպէս ապ­րել չապ­րո­ղի հետ, որը պի­տի դեռ ապ­րէր ու ապ­րէր։ Ո՛չ ոք գի­տի։ Ամե­րիկեան գրող Մարք Թուէնը խոր­հուրդ էր տա­լիս ապ­րել այնպէս, կար­ծես թէ դրախ­տում ես ապ­րում, իսկ ռուս գրող Թոլսթո­յը ընդհա­կառա­կը խոր­հուրդ էր տա­լիս ապ­րել այնպէս, կար­ծես թէ կող­քի սե­նեակում երա­խայ է մա­հանում։ Ստաց­ւում է, որ դրախ­տում մշտա­կան մահ կայ։

2 Սլա­վոնա­կան հա­մալ­սա­րանում զա­զագի­տու­թեան մի­ջազ­գա­յին գի­տաժո­ղով էր։ Հա­ւաքուած էին մաս­նա­կից­ներ տար­բեր երկրնե­րից, որոնք ընդհա­նուր լե­զու չու­նէին մի­մեանց հետ շփուելու հա­մար։ Նախ­կին Սո­վետա­կան Միու­թեան երկրնե­րից եկած­նե­րը, օրի­նակ, Դա­ղըս­տա­նից, Ղա­զախստա­նից, խօ­սում էին ռու­սե­րէնով, Իրա­նից եկած­նե­րը խօ­սում էին անգլե­րէնով, զա­զանե­րը խօ­սում էին զա­զաերէն։ Ո՞ւր կո­րաւ հա­յերէ­նը։ Կազ­մա­կեր­պիչնե­րը բա­ցատ­րե­ցին, որ սա մի­ջազ­գա­յին ֆո­րում է։ Այդ պա­տաս­խա­նը նշա­նակում է այն, որ մի­ջազ­գա­յին ըն­տա­նիքի մէջ հա­յը տեղ չու­նի իր հա­յերէ­նով նոյ­նիսկ սե­փական երկրում։

3 Շա­րու­նա­կելով վե­րոն­շուած նիւ­թը՝ պի­տի նկա­տեմ, որ փա­ռատօն­նե­րում նոյնպէս խօ­սակ­ցա­կան լե­զուն անգլե­րէնն է եւ հա­մակար­գողնե­րը ար­դա­րանում են փա­ռատօ­նի մի­ջազ­գա­յին վար­կա­նիշի հան­գա­ման­քով։ Յի­շում եմ, վեր­ջին թա­տերա­կան փա­ռատօ­նին Ար­սի­նէ Խան­ճեանը Պեռ­լի­նից մի ներ­կա­յացում էր բե­րել՝ Ավ­րո­րա-Ար­շա­լոյս Մար­դի­գարեանի (1901-1994) մա­սին։ Ներ­կա­յացում ասածն էլ եր­կու դե­րասան­ներ էին, որոնք խօ­սում էին անգլե­րէնով, ինչպէս նաեւ Ար­սի­նէ Խան­ճեանն էր խօ­սում անգլե­րէնով ներ­կա­յաց­ման ատեն։ Հե­տաքրքիրն այն էր, որ նա­խապէս դահ­լի­ճում հա­ւաքուած հան­դի­սական­նե­րին բա­ժանե­ցին մէկ-եր­կու էջի վրայ զե­տեղուած ծա­նօթագ­րութիւններ… անգլե­րէնով։ Մար­դիկ ան­շուշտ ու­զում էին հա­յերէ­նով կար­դալ այն, ինչ բե­մից հնչե­լու է անգլե­րէնով, բայց հա­յերէն թռու­ցիկնե­րը մի ակըն­թարթում վեր­ջա­ցան։ Պար­զա­պէս զար­մա­նում ես մեր ժո­ղովրդի համ­բե­րատա­րու­թեանը, որ 1,5 ժամ տե­ւողութեան ներ­կա­յաց­ման ժա­մանակ՝ չհաս­կա­նալով անգլե­րէն լե­զուն ունկնդրում էր ըն­դա­մէնը օդի տա­տանու­մը։ Ամէ­նէն ար­ժէ­քաւոր մա­սը ին­քը Մար­դի­գանեանն էր, որը երե­ւաց էք­րա­նի վրայ տե­սաձայ­նագրու­թեան մի­ջոցով եւ պատ­մեց 1915-ի պա­տահած­նե­րի ման­րա­մաս­նութիւննե­րը, սա­կայն երբ նա խօ­սում էր հա­յերէ­նով, իս­կոյնե­ւէթ անգլե­րէն թարգմա­նու­թիւնն էր երե­ւում գլխա­վերե­ւում, իսկ երբ անցնում էր անգլե­րէնի, թարգմա­նու­թիւնը բա­ցակա­յում էր եւ հայ հան­դի­սատե­սը մնում էր ան­հա­ղոր­դա­կից։ Փա­ռատօ­նի հա­մակար­գողնե­րը հարցրել են Ար­սի­նէ Խան­ճեանին, իսկ ինչպէ՞ս պի­տի հաս­կա­նայ անգլե­րէն չի­մացո­ղը եւ մեր հան­րա­ճանաչ Ար­սի­նէն պա­տաս­խա­նել է, որ ամէն հայ ծա­նօթ է նիւ­թին։ Մնում է նե­րողու­թիւն խնդրել ար­տա­սահ­մաննե­րում անգլե­րէնին վար­ժուած մեր հայ­րե­նակից­նե­րից այն բա­նի հա­մար, որ մենք, հա­յաս­տանցի­ներս, մեր երկրում վար­ժուած ենք յատ­կա­պէս հա­յերէ­նի եւ կը ցան­կա­նայինք այդ հա­յերէ­նով փա­ռատօն­նե­րում մաս­նակցե­լիս ինքներս մեզ թե­րուս չզգալ։

4 Օրերս այ­ցե­լեցի Ջոտ­տօ, այ­սինքն Գե­ւորգ Գրի­գորեանի (1897-1976) տուն-թան­գա­րանը։ Տա­րեդար­ձի առ­թիւ հա­ւաքուել էին նկար­չի երկրպա­գու­նե­րը, արուես­տա­գէտ­նե­րը, երի­տասարդ-ու­սա­նող­նե­րը։ Մի հարց հնչեց, որը ինձ չա­փազանց խո­ցեց. ար­դեօք ո՞ր հո­րիզո­նակա­նի վրայ կա­րելի է դա­սել Ջոտ­տո­յին։ Պա­րոնայք, եկէ՛ք կոտ­րենք կարծրա­տիպե­րը եւ հրա­ժեշտ տանք այն «պող­պա­տէ» մտայ­նութեանը, որի հա­մաձայն Սա­րեանը հսկայ է, իսկ միւսնե­րը թզուկներ, որոնք գոր­ծում էին սա­րի ստո­րոտում։ Եկէք ըն­դունենք, որ եւ Ջոտ­տօն, եւ Մի­նասը, եւ Կա­լեն­ցը եւ… շար­քը շատ մեծ է, ուստի շատ դժուար է, բայց պի­տի ըն­դունենք, որ մեր կեր­պա­րուես­տը Սա­րեանին հա­ւասար հսկա­ներ ու­նի եւ դա մենք ինքներս մեզ պի­տի խոս­տո­վանենք, որ­պէսզի մարդկու­թեանը ծա­նօթաց­նենք նրանց հետ։ Պար­զա­պէս չու­նենք նրանց հա­ւասար արուես­տա­բան­ներ, որոնք վար­ժութիւն կ՚ու­նե­նային ներ­կա­յաց­նել աշ­խարհի առ­ջեւ մեր հսկա­ներին։