Բառ մը, որ տեղքայլ չի սիրեր
12 Յունիս, 2017, Երկուշաբթի։ Դպրոցական ուղեւորութեան երկրորդ շաբաթն է։ Հայրենիքը ճանչնալու երկշաբաթեայ այս արկածախնդրութիւնը նորանոր, շատ անգամ հեռաւոր տեղեր կը հասցնէ մեր 34 աշակերտները եւ Լարան, ան, որ ամէն տեղ ամուր բռնած իր ոսպնեակը յարատեւ կը լուսանկարէ ու իր արմատներու՝ Խորխորունիներու հետ կապուած տեղեր կը փնտռէ Հայաստանի հանրապետութեան մէջ, մինչ ամէն քայլափոխին աւելի կը բացայայտուի «տեղ» բառի յարաշարժ պատմութիւնը։
Օրուան առաջին լոյսով մեր հանրաշարժը կ՚ուղղուի դէպի Գառնի։
- Լարա՛, բառերը կը ծնին, կ՚ապրին ու… կը մահանան։ Այդպէս է նաեւ «մեհեան» բազմանդամ ընտանիքը. քուրմ, հեթանոս, դից, կռապաշտ, մեհենատեղի… Հայաստանի մէջ, այս լեռներու վրայ ունեցեր են արեւշատ կեանք։ Սակայն, 300-ներուն մահացած են բոլորը։ Այդ գերդաստանէն վերապրածներէն մէկն է «մեհենատեղի» բառը… Սակայն, դիւրին չէ զայն գտնել։ Շատ անգամ թաքնուած կ՚ըլլայ եկեղեցիներու յատակը, անոր խարիսխներէն վար։ Բայց մէկ հատը կանգուն է իր 24 սիւներով եւ օրուան 24 ժամը պատրաստ է ընդունելու օտար, թէ հայ հիւրեր։
- Պիտի տեսնե՞նք զայն։
- Արդէն եկանք… Ահա, Գառնիի տաճարը։ Հայոց աշխարհի միակ «մեհենատեղին»… Ագաթանգեղոսը «Պատմութիւն Հայոց» գիրքի մէջ պատմած էր, թէ Տարօն գաւառի մէջ Արածանի սրբազան գետի ափին Քարքէ լերան ստորոտին կը գտնուէր Հայաստանի հեթանոսական պաշտամունքի գլխաւոր կեդրոնը, Աշտիշատ «սրբատեղին», ուր կը գտնուէր Աստղիկի, Անահիտի եւ Վահագնի «մեհենատեղիները»։ Իսկ, Լարա, ինչպէս չյիշել մեր «ուխտատեղի»ները… Տուրուբերան նահանգի Խորխորունիք գաւառին մէջ, ուր կը կարծես, թէ պապերդ ապրած են, Արծկէ քաղաքի հիւսիսային կողմը, Սիփան լերան լանջին կը գտնուէր Երաշխաւոր Սուրբ Նշան, Պատերազմի Սուրբ Նշան կամ Սքանչելագործ վանքը, ձեր բարեպաշտ նախնիներու ուխտատեղին։ «Ուխտատեղի» բառը ունէր նաեւ արուեստի հակում։ Փանոս Թէրլէմէզեանի վրձինի տակ ան նաեւ դարձաւ գեղանկար, «Ուխտատեղի», որ այժմ կը զարդարէ Ազգային Պատկերասրահը։
Վերադարձին կ՚այցելենք Չարենցի կամարը։ Նաիրան, որ միջ-դպրոցական արտասանական ամէնամեայ մրցոյթի մէջ գալ տարի առաջին տեղը գրաւելու յաւակնութիւնը ունի, արդէն սկսած է արտասանել Տէրեանի «Մի Խառնէ՛ք Մեզ» բանաստեղծութիւնը.
«Բաբելոնն է եղել մեր ախոյանը՝ տե՛ս անհետ կորել, անցել է՝ չար մշուշի պէս։
Ասորիքն է եղել մեր թշնամին - ահա՛ դաշտ է տեղը եւ չկայ քար քարի վրայ»։
Մէկ այլ օր, Արցախի ճամբուն վրայ, մայրուղիի Գորիս-Ստեփանակերտ հատուածին սահմանէն առաջ Լարան կը տեսնէ Հայաստանի ամենավերջին տեղը, 2,500 բնակչութիւն ունեցող, երբեմնի «մելիքանիստ» ՏԵՂ գիւղը։
- Մեր նախագահը, կ՚աւելցնէ վարորդ Արտուշը, ծնուել է Ստեփանակերտի Տեղեցոնց թաղամասում, ուրտեղ ժամանակին բնակութիւն են հաստատել ահա էս Տեղ գիւղի բնակիչները։
- Լարա, պատկերալից է մեր լեզուն եւ մեր ժողովուրդի մտածելակերպը։ Արցախի մէջ, ծովէն 1200 մ. բարձրութեան վրայ, գոգաւոր լեռնալանջի մը մէջ նստած է, կրնա՞ս հաւատալ, գիւղ մը, որ կը կոչուի… Ծովատեղ։
«Տեղ» բառը եղաւ առատաձեռն։ Ան մեզի պարգեւեց բազմաթիւ արտայայտութիւններ, դարձուածքներ, բառակապակցութիւններ. ի տեղ, անցանել ի տեղ ուրուք, յամենայն տեղ, տեղի տալ, հասարակաց տեղիք, սուրբ տեղիք, տեղի ապաւինի, ընդ ամենայն տեղիս, զտեղի առնուլ, անկանել ի տեղւոջ, բանին իմոյ չիք տեղի ի ձեզ, երկու ոտքը մէկ տեղ դնել, տեղ բռնել, տեղ գտնել, տեղ գրաւել, տեղ հասցնել, տեղ ու դադար չունենալ, տեղը նստեցնել, տեղի տալ, տեղի ունենալ, տեղէ-տեղ, աւելորդ տեղը, զուր տեղը, բանի տեղ դնել, քեֆը տեղը, գոյնը տեղը ըլլալ, խելքը տեղը գալ, որտեղ հաց այնտեղ կաց, տեղքայլի մէջ ըլլալ, մարդու տեղ դնել…
Ե. դարէն սկսեալ մեր գրականութեան մէջ արձանագրեցինք շատ «տեղ»եր. Անանիա Շիրակացին «Աշխարհացոյց»ի մէջ նկարագրեց Կողքիս աշխարհամասը ուր, կարելի է ըսել, թէ առաջին անգամ գործածեց «վաճառատեղի» բառը. «Ունի լերինս բազումս, եւ գետս, եւ գաւառս, եւ քաղաքս, եւ բերդս, եւ գեղաքաղաքս եւ վաճառատեղիս»։ Իսկ Վարդան Արեւելցին «Աշխարհագրութիւն» աշխատասիրութեան մէջ խօսեցաւ հայոց աշխարհի սրբազան «տեղեերու մասին. «... ի կողմն Գառնոյ Խորվիրապն, յոր է տեղիք չարչարանաց Գրիգորի Լուսաւորչին ի մէջ օձիցն 13 տարի», «Եւ ի յոտն Արագածոյ… Տեղերու վանքն ուր կայ լրջակապուտակ սուրբ նշանն»։ 10-րդ դարուն Գրիգոր Նարեկացին իր հոգեւոր բանաստեղծութիւններու մէջ նկարագրեց ոչ-աշխարհագրական տեղեր. «անսուրբ տեղ», «թշուառութեան տեղ», «կենդանութեան տեղ», «կենաց տեղ», «ապաստանի տեղ», «գլխու հանգստեան տեղ», «երանաւոր խոստման տեղ»…
Մէկ այլ օր։ Սեւանայ լիճ եւ «Հին Աստուածներ»։ Մեր աւանդութիւնն է, որ զոյգ մը աշակերտներ «իշխանուհի» եւ «վանահայր» դարձած, «in situ» ներկայացնեն Լեւոն Շանթի «Հին Աստուածներ»է տեսարան մը ու այս թափառաշրջիկ թատերախաղը վերադարձնեն իր «բուն տեղը»։
Շրջապտոյտի վերջին օրն է։ Արագած լերան վրայ, Ամբերդի սեւ պարիսպներու առաջ, ուր տեղ տեղ անձրեւ է եւ տեղ տեղ պայծառ երկինք, ծածանող եռագոյնի տակ տեղի կ՚ունենայ չկանխատեսուած բան. աշակերտները ինքնաբուխ սկսած են երգել ազգային օրհներգը.
«Ամենայն տեղ մահը մի է, մարդ մի անգամ պի՛տ մեռնի»,
Իսկ Գայանէն, Մուսա Լերան հայրենադարձ, ապա ամերիկաբնակ ընտանիքի այդ աղջիկը կը սկսի արտասանել.
Սա իմ երկիրն է- չափերով այնպիսին-
որ կարող եմ վերցնել հետս,
թէ մի հեռու տեղ գնամ։
Փոքրիկ՝ ինչպէս ծերացած մայր,
Փոքրիկ՝ ինչպէս նորածին զաւակ
իսկ քարտէզի վրայ
ընդամէնը արցունքի մի կաթիլ…
- Պարոն ամէն մարդ իր տեղը գտաւ։ Իսկ ես...
- Լարա, բառերու եւ տեղանուններու հետ տեղէ տեղ ճամբորդէ ու կը հասնիս քու հարազատ նստատեղդ։ Քեզի պէտք են «լիճ, Վան, Սիփան, հրուանդան, Արծկէ, Կոփ, Խոռէ եւ քանի մը այլ բառեր։
Օրը կը մթննայ։ Վերադարձի ճամբան վարորդ Արտուշը կը բանայ ձայնասփիւռը։ Մեր յոգնած, յուզուած, շատ տեղեր տեսած եւ երկրին սիրահարուած աշակերտներուն կ՛օրօրէ Խաչատուր Աւետիսեանի «Որտեղ Գտնեմ Քեզ» երգը.
«Քարից թռան երկու կաքաւ, թռան սրտիս պէս,
«Ա՜խ, դու իմ եար, ա՜խ, դու իմ լաւ, որտեղ գտնեմ քեզ»։