Այսօր մտածեցի. ո՞ր բառը ճշգրտօրէն կրնայ նկարագրել մեր երկրի եւ ազգի ներկայ քաղաքական, տնտեսական եւ հոգեբանական վիճակը։ Կասկած չկար. «վիճակ» գոյականն է ան։ Այս եզրակացութեան հասայ, երբ հայաստանեան թերթերէ չորս-հինգ խորագիր կարդացի. «Սահմանում կրկին լարուած վիճակ է», «Դիահերձարաններում խայտառակ վիճակ է», «Հակասանիտարական վիճակ կոյուղու պատճառով», «Շուկայում բաձիթողի վիճակ է», «Անհանգիստ ենք, սպասողական վիճակ է. Խոզնավար համայնք»։ Դուք, յարգելի ընթերցող, արդէն հասկցաք վիճակը։ Բայց, արդեօ՞ք «վիճակ» բառը միշտ դժուար ու վատ վիճակներու մէջ գտնուեցաւ։ Արդեօ՞ք ան երբեք չյայտնուեցաւ դրական ու բարենպաստ վիճակներու մէջ։ Հասկնալու համար կ՚առաջարկեմ իջնել մեր լեզուի խորութիւնները, շատ չէ, ընդամէնը 800 բառ, ու ծանօթանալ «վիճակ» բառի իրական պատմութեան։
Հինգերորդ դարէն աւանդուած է «վիճակ» բառը։ Կը կարծուի, թէ ան ունի պահլաւերէն ծագում, բունը՝ vaičak։ Ոսկեդարուն, մեր գրաւոր լեզուի արշալոյսին ան երանելի վիճակի մէջ էր։ Սուրբ Գիրքի թարգմանիչները, ինչպէս նաեւ Ագաթանգեղոսը եւ այլ մատենագիրներ զայն գործածեցին իրենց ստեղծագործութիւններու մէջ, անոր տալով՝ ներկայանալի վիճակ մը։ Այդ շրջանին ժողովրդավարութիւն կը վայելէին «վիճակ»ով շինուած տասի չափ բառ. վիճակակից, վիճակատուութիւն, բոլորավիճակ, մեծավիճակ, եւ այլն։
Վերոյիշեալ բառերու մէջ իւրաքանչիւր «վիճակ» ունի իր իմաստը, ինչպէս՝ բախտ, ճակատագիր, գուշակութիւն, վիճակահանութեան միջոցով կատարուող գուշակութիւն, Աստուծոյ կարգաւորութիւն, ժառանգութեան բաժին, հողաբաժին, կալուած, անդաստան, եպիսկոպոսական թեմ, թեմի բնակչութիւնը, ժողովուրդը։ Բառի իմաստը իմ ամենաընթարձակ վիճակին հասաւ, երբ ան նշանակեց՝ գաւառ, բնակավայր։ Աշուղ Ճիւանին ալ, մեզմէ դար մը առաջ, երգ մը յօրինեց ու նկարագրեց Հայաստանի վիճակը. «Հազար ափսո՜ս, մարդուց թափուր են հիմա քաջ, բազմամարդ վիճակներդ, Հայրենիք»։ Իսկ Արեւմտեան Փոքր Ասիոյ երբեմնի հայաշատ Նիկոմիդիա գաւառին ծանօթանալու համար, ձեզի կը յանձնարարեմ ընթերցել հետեւեալ աշխատասիրութիւնը. «Առաջին տեղեկագրութիւն վիճակին Նիկոմիդիոյ», Կ. Պօլիս, 1871։
Յարգելի ընթերցող, եթէ դուք Հայաստանի կամ հայկական կեանքի ներքին վիճակներուն ծանօթանալու փափաք ունիք, - կամ պարզապէս որոշած էք վիճակահանութեամբ ամուսնանալ կամ առագօրէն հարստանալ - , մեր Ազգային Գրադարանի մասնագէտները ձեզի պիտի թելադրէին կարդալ հետեւեալ հնատիպ գիրքերը. «Ազգիս վիճակին վրայ ընդհանուր տեսութիւն մը», «Պատմութիւն Հայաստան աշխարհին եւ տեսութիւն հին Հայաստանի եւ նրա այժմեան վիճակին վրայ», «Տեղեկագիր Ամենայն Հայոց կաթողիկոսութեան այժմեան վիճակին վրայ», «Խավեար խանի պօրսային վիճակը եւ հոն շատ ստակ շահելու դիւրին կերպը», «Վիճակահանութեամբ ամուսնութիւն եւ հարստութիւն մը», «Նոր վիճակահան եւ երազահան ըստ բնութեան»։
Բառերը, մի՚ զարմանաք, երբեմն կը մարդանան։ 7-րդ դարուն այդ երեւոյթը պատահեցաւ «վիճակ»ին, երբ մեր հայրապետները հնարեցին «վիճակաւոր» բառը, որ կը նշանակէ «կղերական»։ Դարերը անցան եւ բառս ստացաւ այլ իմաստներ. կեանքի պայմաններ, կեանք, ապրուստ, հոգեկան ինքնազգացում, տրամադրութիւն, հոգեվիճակ, քաղաքացիական կամ հասարակական դրութիւն, ինչպէս նշուած է հետեւեալ նախադասութեան մէջ. «Ան կը պատրաստուէր վերջ տալու իր ամուրիութեան վիճակին»։ «Վիճակ» բառը բնական գիտութիւններու ալ ձեռնարկեց։ Ամէն աշակերտ նախակրթարանի տարիներուն սորուած պիտի ըլլայ, թէ նիւթի մասնիկներու փոխազդեցութեան եւ շարժման տեսակը, բնոյթը կ՚արտայայտենք «վիճակ» բառով, ինչպէս՝ ջուրը կ՚ունենայ «յեղուկ վիճակ»։ Դուք, կասկած չունիմ, պատանեկութեան տարիներուն հմտացած էիք գիտութեան մէջ, հետեւաբար տարեվերջին արժանացաք գերազանց նիշերով փայլող վիճակացոյցի մը։
Ոսկեդարէն մինչեւ մեր օրերը, «վիճակ» բառին առհասարակ վիճակուեցաւ, - մեր պատմութեան էջերն են վկայ - , բացասական ածականներ։ Անոնցմէ մէկ երկու հատը կարելի չէ հայկական մամուլի մէջ գրաւոր ձեւով յիշել, սակայն կան ուրիշներ, որոնք թոյլարտրելի են։ Ահա այն ածականները, որոնք յաճախ ընկերակցեցան «վիճակ» գոյականին. անմխիթար, ողբալի, վատ, փնթի, ծանր, ահաւոր, ճգնաժամային, պայթունավտանգ, անկառավարելի, հրատապ, վտանգաւոր, փակուղային, լարուած, խայտառակ... Փողոցի վրայ կամ շուկայի մէջ տեսնելով բարեկամի շփօթ, անժպիտ դէմքը, յաճախ հարցուցինք. «Բարեկամ, այս ի՞նչ վիճակ»։ Դիմացինը աջ ու ձախ շարժելով իր գլուխը պատասխանեց . «Վիճակս վիճակ չէ»։ Ահա մեր երկրի եւ ազգի քաղաքական, տնտեսական եւ հոգեբանական վիճակներու համառօտ պատկերը, ուրուագծուած օտարամուտ երկվանկի մը կողմէ։
«Վիճակ» բառը գրական ասպարէզի մէջ ալ երեւեցաւ։ Արդէն յիշած էի Աստուածաշունչը (ուր 60 անգամ գործածուեցաւ ան) եւ հայ հնագոյն մատենագիրները։ Իսկ 11րդ դարուն մէկ այլ հոգեւորական, բանաստեղծ Գրիգոր Նարեկացին «վիճակ» բառով շինեց ընտիր արտայայտութիւններ, ինչպէս՝ «Անճառ վիճակ», «Վայելչական վիճակ», «Յաղթող վիճակ»։
Նարեկացիէն յետոյ «վիճակ» բառին քնարական գրականութեան մէջ անգամ մը եւս հանդիպելու համար պէտք էր սպասել մինչեւ 19րդ դար։
1892 թուականին Յովհաննէս Թումանեանի «Անոյշ»ի շնորհիւ «վիճակ» բառը բարձրացաւ բեմ։ Համբարձում էր, հանդերը նախշուն գորգերով էին զարդարուած ու աղջիկները սար էին ելած. «Փունջ-փունջ աղջիկներ սարերը ելան, վիճակ հանելու, աշխոյժ երգերով»։
Վահան Տէրեանն էր իր վիճակը երգող յաջորդ քնարերգակը. «Էլ չեմ տրտնջում վիճակիս ունայն», «Մաքուր է իմ հոգին ու հիմա, օրհնում եմ վիճակս երկրային», «Սի՚րտ անամոք իմ, սիրտ իմ նժդեհ,
Ընդունի՚ր խոնարհ վիճակդ վեհ»։ Բանաստեղծը նաեւ խոստովանեցաւ, թէ ի՚նքն էր իր թախծոտ, տրտում վիճակներու պաստասխանատուն «Դու ինքդ ես ընտրել վիճակդ, դո՛ւ»։
Իսկ Աշուղ Ճիւանիի համար երգ էր ան։ «Հայրենիք» երգի մէջ, ինչպէս յիշեցի քիչ առաջ, ողբաց ամայացած դրախտ հայրենիքի համար. «Հազար ափսոս, մարդուց թափուր են հիմա քաջ բազմամարդ վիճակներդ, Հայրենիք»։ Երբ անել վիճակի մէջ մատնուեցաւ աշուղը, ինքզինք համեմատեց դեղձանիկի հետ. «Բանտի չոր քարերը եղան ինձ կողինք, քեզ վիճակուեց վանդակ, սիրուն դեղձանիկ»։ Ապա զգաց, որ իր վիճակը պիտի չունենայ բարելաւում. «Ճիւան, թէ չփոխուի այս ժամանակը, շատ կը դառնանայ իմ բախտիս վիճակը»։
Բայց դուն, յարգելի ընթերցող, եղի՚ր լաւատես։ Մինչեւ նոր հանդիպում քու վիճակներդ ըլլան բարենպաստ, բարելաւուած եւ գերազանց։