Ծանր գործ է «ծանր»ածականի մասին խօսիլ, զրուցել, կատակել, երբ ծանր է երկրի վիճակը, սահմաններու վրայ իրավիճակը ծանր, մարտերը ծանր, հարուածները ծանր, յանցանքները ծանր, կսկիծը ծանր, ինչպէս չարագոյժ ծանր մշուշ, որ կը նստի քաղաքի վրայ… Ամէն հայ իրաւունք ունի վիճակը շատ ծանր տանելու, երբ վառօդի ծանր հոտ մը ուշաթափ կ’ընէ մեզ։ Բայց այսօր ըլլանք անվհատ, ծանրօրէն բանանք քանի մը բառարան, պատմագիրք եւ երգարան, ու հասկնանք, թէ ի’նչ է այս ծանրութեան արմատը, ապա փորձենք թեթեւցնել զայն՝ ապաւինելով ընտիր բանաստեղծութեան բուժիչ յատկութիւններուն, հաւատալով, թէ երբ ծանր ժամանակներ են՝ «լուսաբացէն առաջ խաւարը միշտ ամենաթանձրն է», ինչպէս հայկական հին առածը կ’ըսէ։
Շատ յստակ չէ, թէ ի’նչ է «ծանր»բառի արմատը։ Հրաչեայ Աճառեանը համոզուած էր, թէ ան կովկասեան փոխառութիւն է։ Ան ունի հիւսիսաբնակ ծանօթներ, ինչպէս վրացերէն «ծոնա» ծանրութիւն, «սածոնի» կշիռք, լազերէն «ծին» կշռել, եւ այլն։
Այս օտարականը թեթեւօրէն եկաւ նստեցաւ մեր լեզուի մէջ ու սկսաւ աճիլ։ Ոսկեդարուն, երբ հայոց ծանրագլուխ այրերը հայերէնի կը թարգմանէին «Գիրքը», «ծանր»բառը գործածեցին 42 անգամ, ինչպէս «ծանր բեռ», «ծանր գիշեր», «ծանր լուծ», «ծանր աղքատութիւն»։ Աստուածաշունչը նաեւ ըսաւ. «Անօրէնութիւնք իմ բարձրացան քան զգլուխ իմ, որպէս բեռն ծանր ծանրացան ի վերայ իմ»։ Սուրբ Գիրքի մէջ, յարգելի ընթերցող, տեղ գտան նաեւ «ծանրախօս, ծանրաձայն, ծանրալեզու» ածականները, «ծանրութիւն» գոյականը եւ «ծանրանալ» բայը։ Այսօր ունինք բազմաթիւ «ծանր»բաղադրեալ բառեր, 200-ի չափ։ Կ’արժէ յիշել անոնք, որոնք մեր օրերու պատմութիւնն են. ծանրախաւար, ծանրաթախիծ, ծանրահամ, ծանրավիշտ… Իսկ հայուն պէտք է քանի մը ծանրաբարոյ, ծանրակշիռ, ծանրախոհուն եւ ծանրագլուխ մարդ, որպէսզի այս ծանր վիճակէն դուրս ելլենք։ Հայը ազատութեան համար «ծանր գին» կը վճարէ, «ծանր քայլով» կ’ընթանան իր խաղաղութեան բանակցութիւնները, ունի «ծանր պատմութիւն», կ’ապրի «ծանր ձմեռ», իր լեզուն ծանրածանր դարձած է «ծանր յանցագործութիւն», «ծանր մեղք» եւ «ծանր հարկ» արտայայտութիւններով։ Հայը գիտէ նաեւ այդ բոլոր ծանր ապրումները վերածել քերթուածի։
Յարգելի ընթերցող, եթէ պահ մը ծանրանանք հայկական գրականութեան ժողոուածուներու ստուար հատորներու առջեւ, կը զարմանանք տեսնելով, թէ հայը սեղմուելով այնքան ծանր, ինչպէս Գեւորգ Էմինի միտքն է, «ստիպուած դարձեր է… ադամանդ»։ Այժմ կ’առաջարկեմ գրական էջերու մէջ նշմարել այդ ադամանդի փայլատակումները։
Միջնադարուն ունեցեր ենք Ծանր Խօճա անունով տաղասաց։ Ըստ երեւոյթին ան ապրած է ծանր կեանք, քանզի գրեր է «Մեղաւոր եմ, դուռդ եմ եկեր, մէկ Աստուած, դո՚ւ գիտես, Զհալս տես, զհալս տես»։ Սայաթ Նովան «ջուխտ աչկիրը լացից ճաքած» գանգատեցաւ. «Մհլամն կրակով սարքած, / Անջի՛գար, դրեցիր իմ ծանր վէրքին»։ Ապա ծանր լռութիւն… Մինչեւ 20-րդ դար, մինչեւ գեղապաշտ քերթողներու օրերը, գրական ծանրութիւն ունեցող ո’չ մէկ տող, ո’չ մէկ տաղ «ծանր»բառով շինուած։
Գեղապաշտները գրական «ծանր»պատկերներով երգեցին իրենց ներաշխարհը։ Զապէլ Եսայեանը մեղմաձայն ըսաւ. «Յանկարծ ծանր տխրութիւն մը տիրապետեց ինձ»։ Տիգրան Չէօկիւրեանի «Վանքը» վէպի գրական հերոսը դժգոհեցաւ իր սքեմէն. «Իսկ երբ հագնինք վերարկուն, ահա աշխարհի հետ դէմ առ դէմ։ Իմ թշուառութիւնս այդ օրէն սկսաւ, յամրաքայլ ու ծանր թշուառութիւն մը, հիմա կը զգամ»։ Պատերազմի ծանր շունչը երբ տիրեց երկրի վրայ Դանիէլ Վարուժանը սարսափեցնող պատկերներ գրի առաւ. «Պատերազմ է հռչակուած։ Թնդանօթի մը պողպատ / Ծանր սայլին լծեր են թիապարտներ մերկիրան… Սեւեր հագնիլ եւ ողբալ սեւ արցունքներ… Սա ծանր ծա՚նր վարդերով պսակը, օ՚ն, / Դրէք շուրջը վեհ գլուխիս»։ Կոստան Զարեանը, որ 1914-ին հիւր եկած էր Պոլիս, ու Վարուժանի եւ քանի մը այլ գաղափարակիցներու հետ հիմնած էր «Մեհեան» գրական ամսաթերթը, յիշելով պատերազմի անջնջելի պատկերները, 1930-ին «Տատրագոմի Հարսը» քերթուածի մէջ պիտի նկարագրէր լեռներու սաստկացած Աստուածները. «Այն առաւօտ բուք էր դրսում եւ լեռների / Աստուածները ծանրաքայլ / Անցնում էին բարկացած եւ կատաղի, / Ոռնում էին ու պոռում, այն առաւօտ»։ Իսկ Սիամանթօն իմաստասիրեց. «Օ՜, դէպի Խաւարներն ու Մոռացումը քալէ՚, / Ո՜վ յոգնած ու դանդաղ ու ծանր ուխտաւոր»։
Արեւելահայ գրիչները բնութեան եւ սրտի նրբագոյն վիճակները նկարագրելու համար դիմեցին «ծանր»բառի իմաստութեան։ Ակսել Բակունցը նկարագրեց իր հէքիաթային բնաշխարհը. «Սեւացած ամպերը ծանր վարագոյրի պէս ծածկեցին երկինքը… Եւ սկսեց անձրեւը, նախ դանդաղ, ծանր կաթիլներով, ապա որպէս վարար հեղեղ»։ Վահան Միրաքեանը իմաստասիրեց. «Ա՜խ, անսէր կեանքը ծանր է գեհենից»։ Աւետիք Իսահակեանը սիրային նամակ գրեց. «Սիրե՞լ՝ ես քեզ չեմ սիրում, ատե՞լ՝ ես քեզ չեմ ատում, բայց դու իմ հոգում կաս՝ որպէս մի ծանր երազ»։ Իսկ Եղիշէ Չարենցը, բանաստեղծութեան վերածեց իր մահուան լուրը.
Իմ մահուան օրը
կ՚իջնի լռութիւն,
Ծանր կը նստի
քաղաքի վրայ։
Այսօր, յարգելի ընթերցող, ծանր լուրեր կ’իջնեն մեր քաղաքներու վրայ։ Ահա թէ ինչ խորագիրներ կը ծանրացնեն հայրենի մամուլը. «Մեզ սպասում են ծանր, ցաւոտ լուծումներ», «Ջերմուկում ծանր մարտեր են», «Վերցրել եմ պատասխանատուութիւն գնալ ծանր որոշումների», «Կայ ընտրուած վարչապետ, միւսները պէտք է ծանր պահին կանգնեն նրա կողքին»։ Լուրերու մէջ յաճախակիօրէն սկսած են յայտնուիլ «ծանր»արտայայտութիւններ, ինչպէս՝ «Ծանր զիջումներ», «Վիճակը ծանր կայուն», «Ծանր կացութիւն»։ Հայ հոգեւորականն ալ իր բաժինը կը բերէ վիճակը թեթեւցնելու համար. «Մեր տառապանքները չեն նուազել, կանգնած ենք ծանր մարտահրաւէրների առջեւ», Արշակ եպ. Խաչատրեան, Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի դիւանապետ, «Այսօր հայի խաչի տօնն է, ծանր, բայց միեւնոյն ժամանակ յաղթանակող խաչի տօնը», Բագրատ Սրբազան, Տաւուշի թեմի առաջնորդ։
Բայց ինչպէս հայկական հին առածը ըսած էր, թանձր մշուշին կը հետեւի պայծառ արեւ։ Այն ժամանակ հայը կ’երգէ իր երգը։ Այժմ այդ օրերու յոյսով կ’առաջարկեմ ականջ տալ «Չեմ ու չեմ» սիրային կատակերգին։ Ան նազ աղջկայ մը մասին է, որ չէր կրնար պարել մազերուն ծանրութենէն, օղերուն ծանրութենէն. Խումբ.— Նազ աղջիկ, նազ աղջիկ, նազ մի անի, դէ ելի, ելի խաղայ։ Աղջիկ.— Չեմ ու չեմ, Չեմ կրնայ, կրնայ ես խաղայ, մազերուս, մազերուս ծանրութենէն։ Խումբ.— Նազ աղջիկ, նազ մի անի, դու կրնաս, կրնաս խաղայ. մազերդ, մազերդ դիր պատուհան, դու կրնաս, կրնաս խաղայ։ Աղջիկ.— Չեմ ու չեմ, չեմ կրնայ, կրնայ ես խաղայ, օղերուս, օղերուս ծանրութենէն։ Խումբ.— Նազ աղջիկ, նազ մի անի, դու կրնաս, կրնաս խաղայ. Օղերդ, օղերդ հան, տուր մեզի, դու կրնաս, կրնաս խաղայ։