Զարմանալի չէ՞ հայը։ Իր լեզուն, բնաշխարհը, պատմութիւնը, յատկապէս, անշուշտ, իր խոր տարիքը։ Հայը, որ ըստ Դերեկիկ Դեմիրճեանի, ազգերու մէջ թիւով ամենափոքրն է եւ տառապանքով ամենամեծը, զարմանալի է նաեւ իր տոկունութեամբ, վառ երեւակայութեամբ եւ փայլուն ստեղծագործութեամբ։ Կը յիշէ՞ք, Գեւորգ Էմինը, որ կէս դար մը առաջ յայտարարեր էր աշխարհին, թէ հայուն այնքան սեղմեցին, որ ան սպիպուած ադամանդ դարձաւ ցիր ու ցան եւ աստղերու նման սկսաւ ամենուրէք փայլիլ։ Իսկ այսօր, յարգելի ընթերցող, ձեռքս ծնօտիս դրած տարտամ, տեսնելով, թէ առանց մեր հացի չկշտացող հարեւանները, ազգս կը սեղմեն եւ մեզ կրկին ադամանդ դարձնելու փորձեր կը կատարեն՝ որոշեցի դեգերիլ եւ սփոփանք գտնել հայկական գրականութեան այն էջերու մէջ, ուր հայը ուեցեր է զարմանալու ընդունակութիւնը, զարմացեր է գեղեցիկի առջեւ եւ ստեղծեր է զարմանահրաշ տողիկներ։
Մեր զարմանքի արմատները
Առաջին անգամ ե՞բր զարմացանք։ Ի՞նչ բան մեզ զարմացուց։ Այս հարցումները պատասխանելու համար որոշեցի հայկական գիրերով գրի առնուած առաջին գիրքին՝ Աստուածաշունչ մատեանին դիմել։ Ահա որոնումներուս արդիւնքը։ Սուրբ Գիրքի մէջ «զարմանալ» բայը գործածուեր է 127 անգամ, , «զարմանալի»՝ 12, «զարմանք»՝ 6, «զարմացում»՝ 6, «զարմանազան»՝ 1։ Կը փափագի՞ք Ոսկեդարու լեզուական ճաշակը վայելել։ Ահա քանի մը աւետարանական մէջբերում. «Գազանն չորրորդ ահեղ եւ զարմանալի», «Արք հոյակապք եւ զարմանալիք», «Պտուղս զարմանալիս», «Ասելով զզարմանալիսն լսողաց բան», «Գեղեցիկ իբրեւ զԵրուսաղէմ, զարմանալի յօրինեալ»։ Իսկ մէկ այլ պատկերի մէջ՝ «Դստերքն եւ թագուհիք տեսան հարսu, եւ երանեցին անոր. Ո՞վ է սա որ երեւեալս է իբրեւ զառաւօտ, գեղեցիկ իբրեւ զլուսին, ընտիր իբրեւ զարեգակն, զարմանալի յօրինեալ»։ 19-րդ դարու բառարան մը հետեւեալ ձեւով կը բացատրէ «զարմանալի» ածականը. «Արժանի զարմանալոյ. հիանալի. սքանչելի. մեծ. ահաւոր. արմննալու, խելքէ դուրս»։ Դարձուածքներու բառարանները կը յիշեն հայերուս շատ սիրած ծիծաղաշարժ մէկ խօսքը. «Գողը գողէն գողցաւ, Աստուած տեսաւ՝ զարմացաւ»։ Յիշեցնեմ, թէ «զարմանք» բառիս արմատն է «արմ», «զ» տառը անոր սաստկական եւ զօրացուցիչ նախդիր է։
Զարմանալի հայեր
Հայը, արդեօ՞ք իր զարմանահրաշ լեռնաշխա՞րհն էր պատճառը, ունեցեր է զարմանալու ընտիր ընդունակութիւն։ Ահա քանի մը հայու գաղափարը զարմանալու մասին. «Զարմանքը հասարակ բան չէ։ Զարմանալու ընդունակութիւնը բնութեան կողմից մարդուն տրուած մեծագոյն պարգեւներից է», Մարտիրոս Սարեան, «Զարմանքը փիլիսոփայութեան սկիզբն է», Ե. դարու իմաստասէր Դաւիթ Անյաղթ, «Զարմանալի հրաշք է հողը, հողի ուժը անսպառելի է», Աւետիք Իսահակեան, «Հայոց ժողովուրդը մի զարմանալի ժողովուրդ է։ Նրան սպանելը, եթէ չասեմ անհնարին, կարող եմ ասել, որ շատ դժուարին է», Րաֆֆի։ Րաֆֆին, որ զարմացեր էր ազգի նկարագիրով, «Խաչագողի Յիշատակարանը» վէպի մէջ նկատեց, թէ զարմանալի է նաեւ սիրտը. «Զարմանալի բան է մարդու սիրտը, շատ անգամ ի՚նչ բանի որ փափաքում է նա, խելքն էլ սատանայի նման այնպիսի ապացոյցներ է առաջ բերում, որ անպատճառ կատարուի այդ փափագը»։ Իսկ Եղիշէ Չարենցը իւրայատուկ տկարութիւն մը ունէր. «Մի զարմանալի քնքոյշ եւ խնդագին զգացմունք եմ ունենում իւրաքանչիւր անգամ, երբ յիշում եմ, որ այնտեղ՝ սեղանիս դարակում, պահուած են Տերեանի, հասկանու՞մ էք, իսկական ձեռագրերը»։
Զարմանալի է ինձ
Հայկական մատենագրութիւնը լի է զարմանալի տողիկներով։ 11 դարուն Գրիգոր Մագիստրոս Պահլաւունին գրի առաւ Ջրօրհնեքի տաղը, ուր արտայայտեց իր զարմանքը. «Ով զարմանալի խորհուրդ այս մեծ յայտնեալ»։ Տաղասաց Յակոբ Թոխաթցին թէ՚ զարմացաւ եւ թէ՝ ողբաց կործանուած Եւդոկիա շքեղ քաղաքի վրայ. «Եկեղեցիք ի քեզ կային, / Զարմանալի հրաշք գործէին, / Պաշտօնեայք իւր խրախանային, / Փառօք սրբոցն ճոխային»։ 12-րդ դարուն Կիլիկիոյ մէջ, Պահլաւունիներու տոհմէն՝ Ներսէս Շնորհալիի աւագ եղբօր՝ Վասիլ Պահլաւունիի որդին Գրիգոր Տղան իմաստասիրական տաղ կը գրեց ու զայն կոչեց՝ «Տեառն Գրիգորիսի, որդւոյ Վասիլ իշխանի ասացեալ բան պիտանի եւ զարմանալի»։ Իրօք այդ տաղը լի է զարմանալի միտքերով. «Ունիմ եւ լոյս պայծառ, բայց խաւարեալ է… Կայ եւ հուր սիրոյ, բայց սառուցեալ է… Ջերմ եմ առ աստուած, այլ ցուրտն մերձ է. / Կամիմ բուսուցանել, բայց տօթն չար է»։ Յարգելի ընթերցող հայկական հնագոյն մատենագրութեան ամենէն զարմանալի տողերը կը պատկանին երանելի աղջկան մը։ Ան 700ականներուն ապրած երաժշտուհի Խոսրովիդուխտ Գողթնացին է, Գողթնի իշխան Վահան Գողթնացու քոյրը, որ իր եղբօր նահատակութեան կսկիծով (737 թուական) յօրինեց «Զարմանալի է ինձ» գովքը, ու երգեց եղբօր նկարագիրը։ Հայկական շարակնոցի մէջ ներառուած այս երգի մէջ երաժիշտ քոյրը կը զարմանայ իր եղբօր քաջութեան վրայ, կը զարմանայ նաեւ, թէ բարեպաշտ երիտասարդի կրած չարչարանքները փոխանակ ողբալի ըլլալու՝ կը հնչէին ազնիւ մեղեդիի մը նման. «Զարմանալի է ինձ, / Քան զերգս երաժշտականաց, / Ձայնս ողբոց քոց հնչմունք, / Ո՜վ երանելի տէր Վահան, ընտրեալ յաստուծոյ»։
Քարէ զարմանքներ
Մեր լեռնաշխարհը լի է զարմանազան շինութիւններով։ Հայու հանճարի պտուղներն են անոնք։ Մեր երկրի հարաւային կողի՝ Վայոց Ձորի մէջ դեգերեցէք եւ դուք կը հանդիպիք Արենիի կամուրջին, որ շինուած է 1270-80 թուականներուն «բարեպաշտ եւ մեծափառ» իշխանապետ Տարսայիճ Օրբելեանի հրամանով։ Այդ «յոյժ բարձր» եւ «հիացուցիչ տեսողաց» կամուրջի համար կայ հետեւեալ պատմական վկայութիւնը. «Այս Տեր Սարգիս… եւս առաւել արար գործ մի երեւելի, զի ի գիւղն Արփայի վերայ գետոյն կանգնեաց կամուրջ զարմանալի»։ Ճարտարապետական մէկ այլ զարմանք է Քասաղ գետի կիրճի աջ եզրին, բարձր ու գեղատեսիլ վայրի վրայ կանգնած Յովհաննավանքը։ 1250 թուականին կառուցուած շէնքն էր՝ «զարմանալի լուսանցօք խաչաձեւիւք»։
Զարմանալի քաղցրահամ ես
Ի՞նչ զարմանալի պատկեր պատճառ եղաւ, որ հայ տաղասացը, միջնադարուն, 1200 - 1700 թուականները նկատի ունիմ, գրէ գովասանքներ, ընտիր քնարական տողիկներ։ Մի՚ զարմանաք. հողածին գեղեցկուհի մըն էր ան, զոյգ մը աչք, փունջ մը վարս եւ շրթունք շաքարահամ։ Օր մը տաղասաց Յովհաննէս Կաֆացիին յայտնուեցաւ այդպիտի նորաբողբոջ օրիորդիկ մը, եւ ներշնչեց բանաստեղծին. «Յայտնեաց նորաբողբոջ մի ինձ այսպիսի, / Որ էր գերապաճոյճ յոյժ զարմանալի, / Լուսատես, հրաշատես, մաքրատես ի մի, / Առ իս ցուցանելով ի սէր բորբոքէ»։ 17-րդ դարուն ապրած Քոսայ Երէցի ներշնչման աղբիւրը Աննա անուն գեղեցկուհի մըն էր. «Քեզիկ Աննայ կ՚ասեն երկիրն Ղարսայ, / Զսքանչելի, զարմանալի բան մի տեսայ»։ Բանաստեղծ, հասարակական գործիչ Երեմիա Չէլէպի Քէօմիւրճեանը, 1660-70 թուականներուն, չենք գիտեր Պոլսո՞յ մէջ, թէ Ադրիանապոլսոյ, Պրուսայի, Անտիոքի, կամ՝ Արմաշի (շատ ճամբորդած դիւանագէտ էր ան), յոյժ զարմացաւ երբ տեսաւ «նորազուարճ» պատկերը մը (դէմք, երես). «Նորազուարճ պատկերդ է յոյժ զարմանալի, / Փառք եւ գոհութիւն քո ստեղծողի, / Նման կարմիր վարդի ի դէմ պուլպուլի»։ Պաղտասար Դպիրը, 1700-ներու սկիզբը, հաւանաբար Պոլսոյ Գում Գափու ծովեզերեայ թաղամասի մէջ տենջաց զարմանալի աղանի մը. «Արի, իմ քաղցրիկ աղաւնի, / Ոսկի խնձոր զարմանալի, / Զքեզ տեսնողին բիւր երանի, / Դու բարի եկիր, բարի եկիր»։ Ցաւօք սրտի մեր վերջին զարմանքի հեղինակը անյայտ է։ Գիտենք միայն, թէ ան իր սիրոյն գերին է, հրապուրած անոր քաղցր բոյրէն. «Զարմանալի քաղցրահամ ես, / Զստոյգն ասեմ՝ մանանայ ես, / Զքիմս ամենեցուն կու մայլես. / Հոտդ կու բուրէ, կու բուրէ»։
Զարմանալի շռայլը
2 Մայիս 1921 թուականին 52 տարեկան Յովհաննէս Թումանեանը, զգալով իր վատթարացող առողջութիւնը եւ անխուսափելի վախճանը՝ քառեակ մը գրեց եւ շնորհակալութեամբ զրուցեց Շռայլի հետ. «Զարմանում եմ, թէ՝ ո՜վ Շռայլ, ի՜նչքան շատ ես տուել ինձ, / Ի՜նչքան շատ եմ դեռ Քեզ տալու, որ միանանք մենք նորից»։ Իսկ Գարեգին Սրուանձտեանցը, հողի սիրահար ազգասէր բանահաւաք եպիսկոպոսը, գրի առաւ «Ի վերայ կորեկին» աղօթախառն երգը, որպէսզի առատ ըլլան մեր սեղանները. «Աստուած կորեկ պակաս չանէ մեր տանէն, / Զարմանալի կռութ (հասկ) ունիս կարմիր հատերով, / Զարմանալի կռութ ունիս կանաչ խօրօտիկ»։ Նախորդ դարու հայ մտքի բոյլը յայտնի էր, յարգելի ընթերցող, իր «զարմանալի» ստեղծագործութիւններով։ Ահա երեք օրինակ. «Զարմանալի աշուղը», հէքիաթ, Յովհաննէս Թումանեան, «Զարմանալի աշուն», բանաստեղծութիւն, Եղիշէ Չարենց, «Զարմանալի հայ», բանաստեղծութիւն, Գեւորգ Էմին։
Զարմանալի ադամանդը
Այսօր, երբ հայը զարմանալի բեկումներ կատարելու երկունքի մէջ է, այտօնեցէք մէջբերեմ Երեւանի գլխաւոր ճարտարապետ, նկարիչ, յօրինող, երգահան, բանաստեղծ եւ երգիչ Արթուր Մեսչեանի «Զարմանում եմ ես» երգը, որպէս հրաժեշտի պատգամ։ Մի գուցէ, այս երգը բացատրէ, թէ մենք ինչու դարձանք տոկուն ինչպէս ադամանդ, ըստ Գեւորգ Էմինի, կամ՝ թոյլ ու մոլորեալ՝ ըստ Մեսչեանի. «Զարմանում եմ ես մեր առջեւ փակուող հազար դռներից, / Զարմանում եմ ես նորից համբերող իմ ժողովուրդից, / Զարմանում եմ ես դատարկ ու պարապ ինչ-որ յոյսերից, / Զարմանում եմ ես, որ չեմ զարմանում էլ ոչ մի բանից, / Խուլ ու հնազանդ չարին յանձնուած այս մեծ աշխարհից / Եւ մարդկանց անդունդը տանող ճանապարհներից»։ Խաղաղ մնացէք մինչեւ մեր յաջորդ հանդիպումը։