Անկողոպտելի գիրկը
Շաբաթ մը առաջ, կը յիշէ՞ք, գրկեր էինք «գիրկ» բառը։ Ջերմ էր ան։ Անդորր։ Մայրական։ Անոր սիրագիրկ թեւերու մէջ մենք վայելեր էինք Նարեկացիի եւ Շնորհալիի տաղերը, հաճընցիի եւ վանեցիի բարբառը։ Ապա, Սահակադուխտ երաժշտուհին էր, որ մեզի բացատրեց թէ Տիրամօր գիրկն է ամենէն բախտաւորը, քանզի ան մանուկ Յիսուսը գրկեց։ Բայց օրեր եղան, հեռու եւ մօտ, բառս դառնացաւ, մեր հողը սահեցաւ մեր ոտքին տակէն, եւ հայը վերջին անգամ գրկեց իր տունը, իր հօր շիրմաքարը, զինուորը գրկեց իր մօրը։ Իսկ այսօր, երբ աւելի ամուր գրկել պէտք է այն ինչ որ մնացեր է մեր ափերուն մէջ, կ’առաջարկեմ կարօտով վերադառնալ մայրենիի գիրկը, քանզի ան է հայու անկողոպտելի հարստութիւնը։ Հիմա ժամանակն է, որ պարուրուինք Քուչակի եւ քանի մը այլ սիրակէզ բանաստեղծներու գործերով։
Հայրենի գիրկի մէջ
«Գրկել» բառը շատ անգամ յարմար եկաւ հայրենասիրական խօսքերու համար։ Յարգելի ընթերցող, անոնցմէ մէկը գտայ 1931 թուականին Հալէպի մէջ հրատարակուած «Եփրատ» թերթի մէջ։ Առաջին էջի վրայ զոյգ կաթողիկոսները հայ ժողովուրդին ուղղած են կոնդակ մը եւ գովաբանած՝ նուիրեալ աշխատանքը. «Սերմանողը երբ ճշդելով կամ համրանքով սերմանէ, ըստ այնմ կը հնձէ, լիաբուռն սերմանողք գրկալից կը հնձեն»։ Ապա, Ֆելիքս Բախչինեանը գովեց Կովկասը. «Կովկասը իւրաքանչիւր կովկասցու հայրենիքից դուրս փռուած հայրենիքն է, հայրենիքներ ընդելուզող մի մեծ գիրկ»։ Իսկ մանուկ Միքայէլ Նալբանդեանը հարազատ հայրենիքի երազով, պարզեց իր անզօր թեւերը ու գրկեց ազատութիւնը. «Ես անբարբառ մի մանուկ / Երկու ձեռքս պարզեցի, / Եւ իմ անզօր թեւերով / Ազատութիւնն գրկեցի»։
Սիրելիի գիրկը
Հայկական գրականութեան մէջ չկայ բանաստեղծ մը որ գեղեցկուհիի մը գիրկը պաշտած ըլլայ այնքան շատ որքան 1500-ներուն ապրած Նահապետ Քուչակը։ Այժմ, մօտենանք աշուղին եւ անոր բերնէն լսենք իր երկրպագած գիրկի բարեմասնութիւնները։ Նախ եւ առաջ ըսեմ, որ, ըստ Քուչակի, սպիտակ ու պայծառ գիրկ մը մեռելը կրնայ վերակենդանացնել. «Զմեռելն այլ ի գիրկն առնու, / ի ծոցուն հանէ կենդանի»։ Եղբայրներ, մե՞ղք է սիրել, հարցուց Քուչակը։ Ապա, որոշեց իր եարը ցոյց տալ Աստուծոյ. «Զաղէկն այլ գիրկս առնեմ, / Եւ աստուծոյ երթամ, ցըցնեմ, / - Զաղէկն դու ստեղծեցիր, / ինձ յէ՞ր մեղք դնես, թէ սիրեմ»։ Քուչակը օր մը բազմամարդ քաղաքի նեղ փողոցի մը մէջ, շատ անյարմար ժամուն, իր զարդարուած եարը տեսաւ։ Աղջիկը աչքով եւ յօնքով խօսեցաւ. «Գնա ու գիշերն արի, / որ ամէն դժարս դուրանայ (դժուարութիւնը դիւրանայ). / Քեզի գիրկուծոց անեմ. / պագ հազար, մինչ որ լուսանայ»։ Քուչակը եւ եարը նախանձ աչքերէ խուսափելու համար կը նախընտրէին գիշերային ժամերուն տեսակցութիւն ունենալ։ Անոնք կը վայելէին բարեացակամ լուսնի հովանաւորութիւնը։ Տղան հպարտ էր. եթէ լուսինը ա՚ստղ ունի, ինքն ալ՝ լուսաւոր եարը. «Լուսինն ի սարէն փրթաւ, / ինքն ու իւր աստղն ի հիտրաց (միսաին). / Զաղուորն ի գիրկս առի, / պագ առի երկուքս ի հիտրաց»։ Քուչակը, նախանձ տղայ, կը նախանձէր՝ եարի շապիկը. «Ես շար շապիկ լինէի, / Եւ ի անձինդ վերայ կանգնէի. / Ոսկով եւ ապրշում կոճկեկ, / որ շլնիդ ի գիրկ ածէի»։ Յարգելի ընթերցող, այս խաղաղ ժամերուն երբ դուք յօդուածս կ’ընթերցէք, առանձին ձգենք Քուչակը եւ անոր անանուն եարը, գիշերուայ մէջ, լուսնի տակ, եւ երթանք Կովկաս։ Հոն, 1908 թուականին, իրիկնամուտին, գտնենք մէկ այլ տանջուած բանաստեղծ, Տէրեանը։ Ան ալ քանի մը խօսք ունի գիրկի եւ գրկելու մասին։
Գիշե՚ր, գրկէ զիս
1908 թուականին, 9 Յուլիս, Չորեքշաբթի օր, Թիֆլիսի «Զանգակ» օրաթերթը ազդարարեց, թէ քաղաքի մէջ լոյս տեսած է Վահան Տէրեանի «Մթնշաղի անուրջներ» բանաստեղծութիւններու ժողոուածուն եւ տեղեկացուց, թէ 50 կոպէկ արժող հրատարակութիւնը «Գուտտենբերկ» գրախանութէն եւ «Փարոս» քիօսքէն (կրպակ) կարելի է գնել։ Եւ ով որ գնեց այդ համեստ գիրքը եւ գիշերային անդորրութեան մէջ ընթերցեց՝ գիրկընդխառնուեցաւ հայկական գրականութեան ամենէն քաղցր, ամենէն քնքոյշ, նաեւ՝ ամենէն դառն տողերու հետ։ Տէրեանի գիրկը, ցաւալի ճշմարտութիւն, ո՚չ թէ սիրով էր լեցուած, այլ՝ թախիծով, քանզի յաճախ դատարկ էր ան։ Ահա այդ գիրքէն մէկ գիրկ լեցուն ընտիր խօսք, նախ անոնք, որոնք ուղղուած են մութ ժամերուն. «Սեւ գիշերն է գրկել ինձ…, Լոյսերը մեռան,— Մութը սառնաթեւ գրկեց ամէն ինչ…, Իրիկնաժա՚մ, տխուր թեւերդ անձայն կը փռես, կը գրկես հողը կանացի նազով…, Երեկո՚յ, աչքերդ փակիր, ինձ քնքոյշ գրկիր»։ Տղան, (Տէրեանը այն ժամանակ 23 տարեկան էր) «Թափառական» քերթուածի մէջ յիշեց իր գաղթական կեանքը. «Հողը կը գրկեմ, ջերմ կը հեկեկամ», ապա «Դարձ» բանաստեղծութեան մէջ պատկերացուց, թէ ի՚նչ պիտի ընէր այն օրը, երբ վերադառնար հայրենիքի գիրկը. «Քո սուրբ ծնկները կը գրկեմ յուսով, / Եւ կը հեկեկամ, եւ կը հեկեկամ»։ Ի՞նչ է երջանկութեան բանաձեւը, հարցուց Տէրեանը։ Գրկել մէկուն, եղաւ պատասխանը. «Քաղցր է մութը քո գրկում…, Քո գրկում կայ սիրուց անոյշ մի հիացում»։
Վերջին շունչը գիրկիդ մէջ
Յարգելի ընթերցող, գրելու արժանի, պաշտելի տեսարան է մահը սիրելիի գիրկի մէջ։ Գեղապաշտ հայ բանաստեղծները ասպետական, քնարական ոճով նկարագրեցին այդ պատկերը։ Անոնցմէ մէկը Դանիէլ Վարուժանն էր։ «Հարճը» բանասեղծութեան մէջ Սիւնեաց Նահապետ Բակուրի նետով կը սպաննուի խարտեաշ գեղեցկուհի՝ նահապետի նաժիշտ Նազենիկը, որ ո՚չ այդ բռնաւորի, այլ՝ գեղադէմ իշխան Տրդատի գիրկի մէջ գտած էր երջանկութիւնը։ Զոյգը կը փախչի Սպեր։ Ձիու վրայ Նազենիկը ամուր գրկած է Տրդատին։ Աւա՜ղ, դեռ սահման չհասած՝ «Կնոջ մարմինը անշունչ գիրկը կ՛իյնայ ցրտագին», իսկ Տրդատը՝ «Անոր դեռ թա՚րմ դիակն առած գրկին մէջ կու լար»։
Իմաստասէր գիրկը
Գիրկի մէջ պէտք չէ մտածել. պէտք է միայն վայելել անոր ջերմութիւնը։ Բայց, օր մը Աւետիք Իսահակեանը գրեց «Աբու Լալա Մահարի» քերթուածը եւ ցոյց տուաւ, որ «գիրկ» բառը իմաստասիրելու համար է։ Այս բառի հետ եւ այս բառի շուրջ Վարպետը ածեց բազմաթիւ ընտիր գաղափարներ։ Այդ բանաստեղծութեան մէջ մենք տեսանք արեւու գիրկը, կնոջ գիրկը եւ «նիրհած գիշերով, հնչուն զանգերի անոյշ ղօղանջով»՝ Պաղտատէն հեռացող քարաւանի գիրկը։ Ահա աստղազարդ երկինքի տակ, նոճիածածկ Տիգրիսի ափերու վրայ է քարաւանը։ Հետեւինք զայն։ Նախ լսենք Մահարիի բարեւը. «– Սալամ քեզ, արեւ…, դու, իմ անմահ մայր, մայրական դու գիրկ…, Երջանկասփիւռ քո լոյս – գիրկը բաց, ես սիրաբորբոք թռչում եմ դէպ քեզ»։ Մահարիի համար կինը դառնութիւն էր, դառնութիւն եւ տառապանք։ Եւ Մահարին դժգոհեցաւ. «Եւ կինն ի՞նչ է որ… խորամանկ, խաբող, առնախանձ մի սարդ…, համբոյրի մէջ սուտ եւ քո գրկի մէջ գրկում ուրիշին»։ Իսկ, անապա՞տը. անսահման ազատութիւն. «– Ոհ, ինչ ազատ եմ, անպարփակ ազատ. մի՞թէ կարող է այս մեծ Սահարան պարուրել, գրկել իր ծիրերի մէջ»։
Կախարդական գիրկը
Աւետիք Իսահակեանը չէ եղած Մահարիի չափ սրտաբեկ, որ հեռանայ քաղաքէն։ Ընդհակառակը ան սիրած է սիրել։ Ան թէեւ ունեցեր է հայրենիքի կարօտ, սակայն գտեր է զայն մեղմացնելու միջոցը՝ «Գրկիր ինձ մեղմիկ» փոքրիկ քերթուածի մէջ. «Գրկիր ինձ մեղմիկ,— / Քո կախարդ գրկում / Ես զգում եմ ինձ / Իմ հայրենիքում»։
Սիւնիքի գիրկը
Յարգելի ընթերցող, ահա այս յօդուածը հասաւ իր աւարտին։ Երախտապարտ ենք «գիրկ» բառին, որ իր ջերմութեամբ մեզ պարուրեց, որպէս հարազատ մայր եւ հաւատարիմ սիրելի։ Այս բառը նաեւ իր տաղերով եւ իր երգերով մեզ վերադարձուց հայրենիքի գիրկը։ Ուստի, յարմար կը տեսնեմ երգով մը ձեզի հրաժեշտ տալ, ուր Գուսան Աշոտը կ’երազէ Սիւնեաց Սարերու գիրկի մէջ ըլլալ։ Մինչեւ յաջորդ յօդուածս գրկեցէք ձեր սիրելիները սեղմ եւ երկար։
Հազար ու մի երգում գոուած սար եմ տեսել,
Բայց միշտ ձեր կարօտը քաշել, Սիւնեաց սարեր.
Ասես մեծ վարպետ Նաղաշի ձեռքն է հասել,
Ծաղիկներիդ գոյն-գոյն նախշել, Սիւնեաց սարեր,
Ինձ մօր սրտով
ձեր գիրկն առէք,
Սիւնեաց սարեր։