ՄԱՐԻ ՅՈՎՀԱՆՆԻՍԵԱՆ
Երեւան՝ Ալ. Սպենդիարեանի անուան օփերայի եւ պալետի ակադէմական թատրոնի բեմին օրերս «Նռան գոյնը» հայ-ֆրանսական պարային ներկայացման հայաստանեան առաջին ներկայացումն էր՝ նուիրուած Սերկէյ Փարաճանովի 100 ամեակին։ Երկու օր (մարտի 15, 16) դահլիճին չէին դադարեր ծափողջոյնները, արուեստասէր աշխարհը չէր դադարեր գրել ու խօսիլ Փարաճանովի «Նռան գոյնը» ֆիլմէն ոգեշնչուած այս ներկայացման մասին։
Նշէնք՝ դեռ 2024 թուականի Յունուարին ներկայացման առաջնախաղն էր Ֆրանսայի «Տոբոգան», այնուհետեւ՝ «Կասկոն» թատրոններուն։
Նախագիծը կ՚իրականացնէին Ֆրանսական «Սաթէ– Աթղը» թատերական միութիւնը, «Փոլ ան Սցեն» կազմակերպութիւնը՝ Հայաստանի ԿԳՄՍ նախարարութեան, Հայաստանի ֆրանսական ինստիտուտի եւ Ֆրանսայի դեսպանատան, ինչպէս նաեւ Օվերն– Ռոն – Ալպեր տարածաշրջանի, ՀԲԸՄ– ի ֆրանսական մասնաճիւղի, Դեսինի «Տոբոգան» եւ Մոն դը Մարսանի «Կասկոն» թատրոններու աջակցութեամբ։
Բեմադրութեան հեղինակը Ֆրանսացի յայտնի պարուսոյց Մուրադ Մերզուկինն է։ Գաղափարի հեղինակը Ֆրանսա գործող «Սաթէ–Աթղը» թատերական միութեան գեղարուեստական ղեկավար Սաթէ Խաչատրեանը։ Բեմադրութեան երաժշտութիւնը գրած է «Հող արթուն» խումբը, իսկ բեմական հագուստներու ձեւաւորումը իրականացուցած է Էդգար Մանուկեանը։ Ներկայացման ներգրաւուած եօթը պարողներէն երկուքը հրաւիրուած են Հայաստանի Հանրապետութենէն։
Այս առթիւ Մարի Յովհաննիսեանը զրուցած է գաղափարի հեղինակ Սաթէ Խաչատրեանի հետ։
Մ.Յ.- Սկսինք ձեզեէ եւ ձեր ստեղծագործական մօտեցումներէն։
Հայրական կողմը Հին Պայազետէն է։ 19-րդ դարի վերջին, ենթարկուելով ջարդերու, կու գան Արեւելեան Հայաստան եւ կը հիմնեն Նոր Պայազետը։ Իսկ մայրական կողմը Թաշքեսանէն է, որ մենք կ՚անուանենք նաեւ Դաշտային Ղարաբաղ։
Կը կարծեմ, որ ծնային յիշողութիւնը ամենաուժեղն է, որովհետեւ բաներ կան, որոնց անմիջական կրողը չենք մենք, բայց ինչ-որ առումով կը դառնանք անոր ներկայութիւնը։ Եթէ թողենք յիշողութիւնը մեզ կրծէ, կը դառնանք յիշողութեան գերին, բայց երբ փորձենք մեր դէպքին շատ ծանր յիշողութիւնը վերածել ուժի խթանի, այդ պարագային կրնանք լաւ բաներ ստեղծել, որոնք ոչ թէ մահուան հիմն են, այլ մահէն կեանք անցնելու բանաձեւը, որ մեզ հնարաւորութիւն կու տայ առաջ երթալու։ Եւ եթէ մենք այսօր կանք, ուրեմն չենք ցեղասպանուած. կեանքը յաղթել է մահուան։ Ես աւելի շատ այս բանաձեւի կրողն եմ, ու այդ ինձ հնարաւորութիւն կու տայ առաջ երթալու, ցաւն ու կորուստը վերածելու այլ ուժի, որ իսկապէս ինչ-որ բան ստեղծելու խթան կը հանդիսանայ։ Ցաւալի իրողութիւններու հետ յարաբերութիւններէն ծնած են իմ ստեղծագործութիւնները։ Փարաճանովի դէպքին՝ աւելի շուտ գաղափարը առաջացած է այն ցանկութենէն, որ հայ ժողովուրդը դադրի ընկալուիլ իբրեւ ցեղասպանուած ազգ, եւ հայկական մշակոյթը աղերսներ ունենայ բացառապէս պատմական այլ իրադարձութիւններու հետ։ Մենք նաեւ ծնած ենք կեանքը գովերգող ստեղծագործութիւններ, եւ ինձ համար ցեղասպանութիւնը ոչ թէ վերջն էր, այլ մի նոր բանի սկիզբը՝ յաղթական սկիզբը այն առումով, որ ի վերջոյ մենք կանք։ Եւ երբ մենք հայկական մշակոյթը ներկայացնող որեւէ ստեղծագործութիւն կը ցուցադրենք, ապա այդ կեանքի յաղթանակն է մահուան նկատմամբ։ Անդրադառնալ հայկական մշակոյթին Ֆրանսայ՝ ունի մի շատ յստակ եւ կարեւոր նպատակ՝ որ մեզ ճանաչեն ոչ թէ պատմութեան այդ հանգրուանով, այլ առհասարակ իբրեւ մի ժողովուրդ, որ ի զօրու է ծնիլ բացառիկ արժէքներ։ Նաեւ, որ մեզ ընկալեն որպէս համաշխարհային մշակութային ներկապնակի մի անբաժանելի մասնիկ։
Մ.Յ.- Փարաճանովեան թեման բարդ է, շատերուն՝ անհասկանալի, շատերուն՝ անհասանելի։ Չի եղա՞ծ վախ՝ ճիշդ կ՚ընդունուի՞ արդեօք հանդիսատեսի կողմէ։
Ես կը կարծեմ՝ արուեստագէտը եթէ ազնիւ է ինքն իր հետ, իր ցանկութեան հետ եւ եթէ արհեստավարժ է, ապա կարող է ունենալ մտավախութիւններ, որոնք պատասխանատւութեան աստիճանը կը բարձրացնեն։ Իսկ եթէ դուն պատրաստ ես անոր անդրադառնալու, կը նշանակէ որ դուն կարող ես։ Իսկ վախ եւ Փարաճանով բառերը իրար հետ անհամատեղելի են։ Փարաճանովի հետ առնչուած բառերն են՝ ազատութիւնը, համարձակութիւնը, երկխօսութիւնը։ Ինձ համար եթէ երեք բառ կայ, որ կարող են բնորոշել Փարաճանովը՝ ասոնք են։ Եւ մենք ինչ ստեղծած ենք, եղած է այս երեք բառերու համադրութեամբ։ Գիտէ՞ք՝ ամենեւին ցանկութիւն չենք ունեցած վերարտադրելու փարաճանովեան արուեստը, սորուեցնելու թէ ինչպիսին պէտք է ըլլայ այն։ Եւ որքան ալ բացառիկ կինօգետ, նկարիչ կամ փարաճանովագէտ ըլլայ, ինքը չի կրնար մինչեւ վերջ մէկնաբանել Փարաճանովին։ Կան արուեստագէտներ, որոնք անմէկնելի են։ Մենք կրնանք պարզապէս Փարաճանովը մէկնաբանել մեր տեսանկիւնէն՝ վերցնելով պատկերները, սեփական աշխարհընկալումներու խողովակով հասցնելով հանդիսատեսին։
Այս ներկայացման բեմադրիչը Մուրադ Մերզուկին է, իմ՝ գաղափարն է։ Ինձ համար գերնպատակ եղած է բացառիկ արուեստագէտի աչքերով ներկայացնել Փարաճանովը իր 100 ամեակին ընդառաջ՝ Ֆրանսայի՝ հնարաւորինս լայն լսարաններուն ճանաչելի դարձնելով այդ անունը։ Եւ մենք գտած ենք այդ բացառիկ արուեստագէտը՝ որ Մուրադ Մերզուկին է։ Այս ներկայացումը երկու հզօր արտիստներու երկխօսութիւնը կ՚իրականացնէ։ Եւ անոնց միջոցաւ կը երկխօսեն մշակոյթներն ու արուեստի տարբեր ճիւղերը։
Մ.Յ.- Հայ-ֆրանսական համագործակցութիւնը տուա՞ւ իր արդիւնքը այս պարագային։
Նպատակ չկար ընելու մի ներկայացում, որ պիտի կրկնօրինակեր Փարաճանովը։ Այդ դէպքին չէր ըլլար այն ազատութիւնը, որու ետեւէն գացած է հէնց ինքը՝ Փարաճանովը։ Ամենայն յարգանք ունենալով երկու մշակոյթներու նկատմամբ՝ Մուրադ Մերզուկին փորձած է շատ ճիշդ չափաբաժնով ամէն մէկուն ներկայացնել, որպէսզի մենք չընկնենք ֆոլկլորի մէջ։ Անկեղծ ըսած՝ ինձ համար ամենակարեւոր կէտերէն մէկը այս ներկայացման ստեղծման մէջ եղած է այն, որ տեսած եմ, թէ ինչպէս հայկական մշակոյթի հետ ընդհանրապէս առնչութիւն չունեցող մէկը ճիշդ կ՚ընկալէ այն եւ կը մէկնաբանէ իր ապրումներով։ Հայ հանդիսատեսը այս ներկայացմամբ նորովի կը բացայայտէ իր սեփական մշակոյթը, իսկ ֆրանսացի հանդիսատեսը պարզապէս բացայայտելու է հայկական մշակոյթը։
Մ.Յ.- Եթէ ունենայիք հնարաւորութիւն հանդիպելու Փարաճանովին կենդանութեան օրօք, ի՞նչ կ՚ըսէիք անոր։
Օ՜, ես ուղղակի կը զրուցէի իր հետ։ Շատ նայած եմ անոր հարցազրոյցները ու շատ կը սիրեմ իր հումորի զգացումը։ Ես որեւէ հարց չէի տար, ուղղակի կը լսէի անոր ու պարզապէս կը զրուցէի. Կը սիրեմ երկխօսութիւնները մարդկանց հետ։ Եթէ ժամանակի մէջ ճամբորդելու հնարաւորութիւն ունենայի, ուղղակի կ՚ուզէի, որ Փարաճանովը անպայման դիտէր ներկայացումը։
Մ.Յ.- Յառաջիկային ի՞նչ ճամբորդական ուղի կը գծէ »Նռան գոյնը» ներկայացումը։
Երեք անգամ Ֆրանսա ցուցադրուեցաւ, հիմա երեւանեան հիւրախաղերն են, վաղը կը մէկնինք Թբիլիսի։ 2025 թուականին համար մենք արդէն ունինք գրեթէ քսան ներկայացման ամսաթիւեր տարբեր թատրոններու մէջ։
Մ.Յ.- Իսկ հնարաւո՞ր է՝ Պոլսի հանդիսատեսը երբեւէ տեսնէ այս ներկայացումը։
Մենք սիրով կը սպասենք առաջարկի, որպէսզի կարողանանք ներկայացումը նաեւ Իսթանպուլ խաղալ։ Գիտէ՞ք՝ մի լաւ խօսք կայ, որտեղ կ՚ըսուի՝ այն, ինչ քաղաքագետները կը պատռեն, արուեստագէտները կու գան կարկատելու արուեստի միջոցով։ Ես կը վստահիմ թէ՚ այդ եզրոյթին, թէ՚ արուեստի ուժին՝ իբրեւ երկխօսութեան միջոցով խաղաղութիւն բերելու գործիքի։ Այնպէս որ՝ որքան ալ քաղաքական գործիչները շարունակեն պատռել ժողովուրդներու միչեւ բարեկամութիւնը, միեւնոյն է՝ ես կը հաւատամ ազգերու մտքի ու հոգու խելացիութեան, որու շնորհիւ անոնք կը կարողանան կարկատել այդ պատռած անջրպետը։ Կը հաւատամ նաեւ արուեստի ուժին։
